تجلّی صبر در منطق الطّیر و مصیبت نامه‌ی عطّار نیشابوری
مثنوی منطق الطّیر سفرنامه ای است روحانی امّا نمادین که با سفر مرغان به سوی بارگاه سیمرغ تحقّق می‌پذیرد. مصیبت نامه هم سفرنامه‌ای است روحانی امّا به نوعی دیگر، ولی در هر دو، مقصد و پایان سفر یکی است و آن همان بارگاه احدیّت است. به عقیده‌ی عطّار بهترین توشه‌ی این سفر صبر است چرا که در بینش عطار، صبر، در سیر و سلوک نقش بنیادی و اساسی را برعهده دارد و موجب تقویت اراده‌ی انسان می‌شود و انسان را به کمال و بارگاه احدیّت می‌رساند. در این مقاله نگارنده سعی کرده است تا با تشریح معنی لغوی و اصطلاحی صبر، ابیات مربوط به آن را کشف و انتخاب کند و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.
صبر چیست؟ آهن سکاهن کردن است پشـم را در دیــده آهـن کـردن است
(عطّار )
با در نظر گرفتن نقش اساسی و بنیادی صبر در سیرو سلوک، عرفا درکتب خود درباره ی آن فروان بحث کرده اند و درتعلیمات خود درمورد آن بسیار تأکید ورزیده اند. بخش هایی ازکتب مهم صوفیه ازجمله: التَعَرُّف لِمَذهَب أَهل التَصَوُّف، قُوتُ القلوب، ترجمه‌ی رساله‌ی قشیریه، احیاءعلوم الدّین، و التَصْفیة فی اَحوال المُتَصَوّفه و غیره، به صبر اختصاص دارد و مؤلّفان این کتب با استناد به آیات قرآن، احادیث پیامبر، روایات و حکایات زیاد، اهمّیّت و نقش صبر را در تکامل روحی و معنوی انسان بیان کرده اند.
به علّت نقش مهمی که صبر در سیر الی الله بر عهده دارد، صوفیه آن را یکی از مقامات مهمّ عرفانی می‌دانند که به پیامبر اکرم(ص) اختصاص دارد، در شرح تعرّف آمده است: « و صبر مقامی بزرگ باشد» وخدا مصطفی را علیه السلام، صبر فرمود و گفت: «اِصْبِرْ و َما صَبْرَکَ اِلّا بِالله» (مستملی بخاری، 1365،3/ص1227)
صبر پنجمین مقام از مقامات تصوّف است، و نشانه‌ی ایمان و استقامت مؤمن شمرده می‌شود، «و در خبر آمده است که پیغمبر(ص) را پرسیدند از ایمان، گفت: صبر است وخوش خویی، نیز در اخبارآمده است که درویشان صبرکننده، همنشینان خدای- عزّوجلّ- باشند روز قیامت. (سجّادی، 1388، ص20)
عطّار در منطق الطّیر و مصیبت‌نامه یکی از ویژگی‌های طالبان را صبر ورزیدن می‌داند و معتقد است که در راه سیر و سلوک، سالک باید مردانه مشکلات را تحمّل نماید و خم به ابرو نیاورد تا از عهده‌ی کارها برآید و امورش سامان گیرد.
طالـبان را صـبر می بـاید بـسی طـالـب صابر نه افتد هر کسی
(عطّار، 1383، ب3336)
در بینش عطّار صبر در سیر الی الله نقش اساسی و بنیادی را بر عهده دارد. در دو اثر منطق الطّیر و مصیبت نامه‌ی این شاعرِ عارف، صبر در معنای وسیع عرفانی تجلّی پیدا کرده است و آنجا که سفر معنوی عطّار با گروه مرغان و راهنمایی هدهد به سوی سیمرغ آغاز می‌شود، کاملاً مشهود است که هیچ توشه‌ای به غیر از صبر نمی‌تواندآن مرغان را به مقصود برساند. در این سفرنامه به مسأله تاب و تحمّل دیدار معشوق یا همان صبر مع‌الله تأکید شده است. یا در سفر دیگر عطّار که به وسیله‌ی سالک فکرت محقّق می‌شود، تنها به نیروی صبر تمامی موانع راه برداشته و مشکلات حلّ می شود و در جای جای این سفرنامه به فواید صبر خصوصاً از جانب بزرگان اشاره می‌شود. بنابراین، پایه و اساس عرفان و تصوّف عطّار بر صبر قرار دارد.
به طور کلی می توان گفت که در بینش عطّار صبر رمز و راز گذشتن از ظلمات نفس و تیرگی عالم خاک و رسیدن به سرچشمه نور، بقا و جاودانگی است.
دانلود متن کامل مقاله در "وبلاگ از گل تا دل" نگارنده به آدرس: