بررسی چگونگی تعامل میان فعالیت ­های کانون پرورش فکری و آموزش رسمی مدارس

  مقدمه

کودکان و نوجوانان، ارزشمندترین سرمایه ‏هاى کشور محسوب مى‏شوند. آنان به مثابه زیرساخت ‏هاى آتیه­ ی هر جامعه مى‏باشند که هرگونه سرمایه ‏گذارى براى آنها مى‏تواند پشتوانه­ ی آینده­ ی علمى، ادبى و هنرى آن جامعه باشد. وجود هر کودک، منبع عظیمى از استعداد هاى نهفته و بالقوه است که رشد و شکوفایى این استعداد ها نه تنها در موقعیت زمانى محدود کودکى و نوجوانى مى‏تواند بیشترین نتیجه را به همراه داشته باشد، بلکه عدم شناسایى و پرورش صحیح این استعدادها در سنین کودکى و نوجوانى مى‏تواند به سرکوب شدن یا به انحراف رفتن این استعدادها منجر شود.

 در این میان، کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان با هدف رشد و پرورش استعدادهاى کودکان و نوجوانان پا به عرصه­ ی مقدس فرهنگ و هنر گذاشته و براى جامه ­ی عمل پوشاندن به این رسالت بزرگ از واسطه‏ هاى گوناگونى چون قصه‏گویى، کتاب‏خوانى، نقاشى، موسیقى، تئاتر و فیلم استفاده برده تا مفاهیم و ارزش ‏هاى موردنظر خود را به مخاطبین آموزش دهد. این مقاله، مرورى اجمالى دارد به برخی از مسائل و مشکلات موجود در مدارس و ویژگی ­های فعالیت ‏های کانون پرورش فکری و این­که کانون چگونه می­تواند به بهبود و رفع این مشکلات کمک نماید و آموزش رسمی مدارس را تحت پوشش قرار دهد.
در پایان به ارائه­ ی راهکارهایی موثر، جهت بهبود ارتباط بین کانون پرورش فکری و آموزش و پرورش پرداخته شده است.                                                                                     
                                                                                                                                      
بیان مساله
فعالیت فرهنگی در اشکال ناب و خلاق آن، به آفرینش و خلق آثار فرهنگی منجر می­شود، کاری که هنرمندان و شعرا انجام می­دهند. اما در اشکال معمول آن، فعالیتی را شامل می­شود که با استفاده از آن به رشد و شکوفایی انسان کمک می­رساند(اسماعیلی،1385).
شیوه های سنتی آموزش و پرورش نه تنها به رشد خلاقیت کودکان کمکی نمی­ نماید؛ بلکه آنان را از حرکت در این راستا باز می­دارند (آمابیل،1996). مدارس با وجود اینکه در پرورش و تقویت تفکر خلاق، موثرند در مواردی موجب تضعیف آن می­شوند (میرکمالی، 1383).
 مشکلات مدارس را فرهنگ سکوت در برابر اظهار نظر معلم، تکیه بر محفوظات، روش منفعل به جای روش فعال، عدم مشاهده و آزمایش، درگیر نشدن در مسایل زندگی (فاصله زندگی و درس) و... بیان نموده­ است. پس از سازمان آموزش و پرورش که وظیفه ­ی آموزش رسمى و همه جانبه­ی کودکان و نوجوانان را برعهده دارد، کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان، دومین نهاد رسمى و دولتى است که در امر آموزش و تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان در کشور فعالیت مى‏کند.  فعالیت ‏هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان در زمینه­ ی تعلیم، تربیت، رشد و شکوفایى اعضاء به موازات فعالیت‏ هاى آموزش و پرورش مى‏ باشد و به نوعى مکمل و تقویت کننده­ ی مهارت ‏ها و آموزش‏ هاى مدارس محسوب مى‏شود. تمامى فعالیت ‏ها و آموزش هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان به صورت مجزا و مستقل از فعالیت ها و برنامه‏ هاى آموزش و پرورش در مدارس، برنامه‏ریزى و اجرا مى‏شود؛ اما به منظور ایجاد ارتباط و همکارى بین معلمان آموزش و پرورش و مربیان کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان و با هدف تبادل تجربه، درباره­ ی رشد و تعالى کودکان و نوجوانان و بهره ‏مندى از فضاهاى موجود در مراکز، طرح "کانون – مدرسه" با همکارى آموزش و پرورش و کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان در سطح مدارس اجرا شد که این طرح، نتایج سودمندى چون بسط مهارت ‏هاى هنرى در بین دانش ‏آموزان، افزایش معلومات عمومى آنها، ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‏خوانى و در نهایت، مفید بودن فعالیت ‏هاى علمى، فرهنگى، هنرى و ادبی کانون، طبق سر فصل کتاب ‏هاى درسى و براى تمام دروس دانش‏ آموزان را به دنبال داشته است (قاسمی،1386).
ویژگى ­های فعالیت ‏هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان که آن را از فعالیت ­های مدارس متمایز می­کند به شرح زیر می­باشد:
انجام فعالیت‏ها در اوقات فراغت
 غنى ‏سازى اوقات فراغت کودکان و نوجوانان به طور مطلوب و سازنده، بستر مناسبى را براى توسعه ­ی مهارت‏ ها، شکوفایى خلاقیت ‏ها، اصلاح رفتار و کاستن از بزهکارى ‏ها فراهم مى‏سازد. در این راستا کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان، سعى کرده تا اهم فعالیت‏ هاى خود را در جهت پر کردن اوقات فراغت مخاطبین، طراحى و در این راه به گونه ‏اى فعالیت ‏هاى خود را تنظیم کرده است که کودکان و نوجوانان، احساس اجبار ننماید و از فعالیت‏ ها گریزان نشوند.
تکیه کردن بر آموزش‏هاى غیررسمى
آموزش‏ هاى غیررسمى، بیشتر از آموزش ‏هاى رسمى، مؤثر بوده و به نوعى اساس شخصیت کودک را شکل مى‏دهند. این تأثیر قابل قبول آموزش‏ هاى غیررسمى، مدیون ویژگى‏ هاى آن مى‏باشد که از مهم‏ ترین آن­ ها مى‏توان به مشارکت داوطلبانه، عدم وجود سلسله مراتب و مراحل در آن، هزینه ‏هاى کمتر و تکیه بر کارآیى عملى، بیش از اعطای مدارک و گواهى ‏نامه اشاره داشت؛ اما میان نظام آموزشى رسمى و غیررسمى نباید تقابل و تضاد وجود داشته باشد. در حقیقت این دو نظام مکمل یکدیگرند. نظام رسمى، پاسخگوى همه­ ی نیازهاى آموزشى و تربیتى انسان نیست؛ بر این اساس، کانون پرورش فکرى، فعالیت‏ هاى خود را به طور غیررسمى به مخاطبین آموزش مى‏دهد تا با در اختیار گذاشتن فرصت ‏هاى بهتر براى کودکان و نوجوانان، تعلیم و تربیت مدارس را در فضایى گسترده ‏تر و امکانات متنوع‏تر تکمیل کند.
توجه ویژه به پرورش خلاقیت
 خلاقیت، نوعى توان و مهارت ذهنى است که مى ‏تواند با به تصویر کشیدن مسائل و پدیده ‏ها و تجزیه و تحلیل آن ­ها، ایده‏ ها یا راه‏حل‏ هاى جدید و غیرمعمول را بیفزاید. بررسى‏ ها نشان مى‏دهد که بین خلاقیت و محیط آموزشى و تربیتى، رابطه ­ای مستقیم وجود دارد. عقیده ­ی بسیارى از صاحب‏نظران این است که محیط­ هاى آموزش غیررسمى براى پرورش خلاقیت، بسیار مستعدتر از مدارس و مکان‏ هاى آموزش رسمى است. بنابراین سعى مى‏شود در میان فعالیت ‏هاى مراکز به آن دسته از فعالیت‏ ها که امکان تعامل بیشترى میان کودکان و نوجوانان و محیط را فراهم مى‏کند توجه بیشترى شود.             
الزامى نبودن حضور در مراکز و داشتن آزادى عمل
 اعضاء، آگاهانه و به انتخاب خود با کانون ارتباط برقرار مى‏کنند و در صورت عدم همکارى یا عدم شرکت در فعالیت ‏ها مورد باز خواست قرار نمى‏گیرند. به دلخواه آمدن کودک؛ یعنى انتخاب آگاهانه. پس او با تمام قواى ذهنى و قلبى خود در آن فعالیت شرکت مى‏کند و بیشترین تأثیر را مى‏گیرد.
حضور و مشارکت فعال اعضا
 تعامل میان اعضا و مربیان، یکى از مهم‏ترین رموز موفقیت آموزش ‏هاى غیررسمى است. در این گونه آموزش‏ها مربى نباید فاعل مطلق باشد. در این صورت ارتباط با کودکان و نوجوانان به بن‏بست رسیده و امکان هیچ‏ گونه پرورش فکرى و تربیتى فراهم نخواهد بود. ماهیت فعالیت‏ هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان به گونه ‏اى است که شرایطى را براى اعضا فراهم مى‏کند تا عضو باور کند که نیاز به یادگیرى دارد و باعث انگیزش درونى در او مى‏شود. به این ترتیب اعضا در کانون، دریافت کننده اطلاعات نمى‏باشند؛ بلکه خود درگیر فرآیندهاى آموزشی می­شوند.
تنوع در فعالیت
 یکى از اهداف کانون، کشف استعدادهاى کودکان و نوجوانان است؛ لذا باید فعالیت‏هاى مختلفى وجود داشته باشد تا هر کسى بتواند فعالیت مورد علاقه­ی خود را انتخاب کرده و استعدادهاى خود را در آن زمینه نمایان کند. فعالیت‏هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان همانند مدارس محدود به بعضى روش‏هاى مشخص و از پیش تعیین شده نمی باشد.
توجه به نیازهاى منطقه‏اى
از قابلیت‏هاى موجود در کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان، توجه به نیازها و اولویت‏هاى فرهنگى منطقه در هنگام اجراى فعالیت‏ها در مراکز است. در کانون به دنبال نبودن محتواى مشخص درسى، هر مربى مى‏تواند شرایط منطقه‏ای مرکز خود را به لحاظ فرهنگى، مذهبى و اجتماعى و حتى نیازهاى فردى در نظر بگیرد و سپس فعالیت ‏هایى متناسب با این شاخص‏ ها را اجرا کند.                                                                                          
 راه حل ها و طرح‏ هاى کاربردى                                                                                          
-فراهم کردن زمینه­ی ایجاد، انتقال و کاربرد اطلاعات، بین کانون  و مدارس از طریق ایجاد سایت مخصوص تجربیات و تبادل اندیشه                                                                                                                                           
-برگزاری نشست­ هایی جهت آشنایی کارکنان مدارس با فعالیت ­های کانون و به اشتراک گذاشتن مهارت­ها و دانش یکدیگر.         
-با توجه به مجهز نبودن کتابخانه ­های مدارس و پیشنهاد رییس جمهور محترم مبنی بر وجود زنگ کتابخوانی در مدرسه ها؛ بهتر است در این ساعت، دانش آموزان در مراکز کانون، حضور یابند تا با انواع کتاب و شیوه­ های خلاق کتاب ­خوانی آشنا شوند.      
- نظر به این که مدارس با داشتن امکانات آموزشی و پرورشی نتوانسته­اند محیط مناسب برای تقویت خلاقیت دانش آموزان ایجاد کنند؛ این مهم از طریق حضور دانش آ موزان در محیط کانون، امکان پذیر است.    
-بهتر است مسئولین فعالیت­ های فرهنگی در سازمان آموزش و پرورش، تنوع و تعداد برنامه­ها و فعالیت­های فرهنگی مدارس را افزایش دهند و استفاده از فعالیت­ های کانون را جزء لاینفک برنامه های مدارس قرار داده و آن را به صورت بخشنامه در آورند .   
- بر اساس اعلام آمادگی مدارس و در نظر گرفتن بودجه ای برای تجهیز کتابخانه ها،همه­ ی محصولات کانون می­تواند به مدارس برود. مراکز کانون می‌توانند نمایشگاه‌ های کتاب با تخفیف ویژه در مدارس برگزار کنند.
- کانون باید با معاونت پرورشی آموزش و پرورش، ارتباط برقرار کرده تا خرید از کانون را در قالب یک دستورالعمل به مدرسه ‌ها ابلاغ کند.
- کانون می­تواند با قرار دادن یک نماینده ­ی پرورشی مشترک بین کانون و مدرسه به نیازسنجی در مدارس پرداخته و آن را از طریق امکانات موجود در کانون رفع نماید.
بحث و نتیجه گیری                                                                                                                                                               
 هم کانون و هم آموزش و پرورش به دنبال ارتقای فکری و تربیتی کودکان و نوجوانان هستند و ارزش ‌های مشترکی را دنبال می‌کنند؛ اما روش ‌ها متفاوت با یکدیگر است. در کانون به علاقه ­ی بچه ‌ها و انتخابشان توجه می‌کنند و به دنبال آموزش غیررسمی بچه‌ ها هستند.
گذشته از مسئله­ی اوقات فراغت، سازمان‏ هاى عهده‏ دار آموزش ‏هاى رسمى آموزش و پرورش نه فرصت و نه امکان آن را دارند که به همه ­ی آموزش ‏ها و تربیت ‏هاى مورد نیاز کودکان و نوجوانان بپردازند. به همین جهت، تعلیم و تربیت غیررسمى باید در کنار آموزش رسمى و نه در مقابل آن گسترش جدى پیدا کند. بنابراین صحبت از کانون به عنوان یک مؤسسه نیست؛ بلکه صحبت از نوع فعالیتى است که جامعه ­ی ما در شرایط فعلى به شدت به آن نیاز دارد. وجود روابط سالم، میان کانون و مدارس، می تواند با تأثیری که بر روی تبادل اطلاعات و انتقال دانش دارد، موجب افزایش مهارت­های دانش آموزان و در نهایت افزایش خلاقیت درآنها شود.
 با توجه به اهمیت روز افزون مساله­ی خلاقیت و ضرورت پرورش فکری کودکان و نوجوانان، و روبرو شدن با این واقعیت که کودکان در شرایطی وارد نظام آموزش و پرورش می­شوند که به لحاظ روانی از آمادگی لازم، جهت پذیرش هنجارها، مهارت ­ها، رفتارهای جامعه پسند و پرورش تفکر خلاق برخوردارند، برخی از واقعیت ­ها حکایت از آن دارند که آموزش و پرورش در برخی از زمینه ­ها، در راستای تحقق تربیت خلاق دانش آموزان، موفق عمل نکرده است؛ بنابراین ارتباط موثر با کانون پرورش فکری و استفاده از فعالیت ­ها و امکانات آن در پیشبرد رشد ذهنی و آموزش مهارت­ های زندگی، تاثیر بسزایی دارد.
کانون می­تواند با روش ­هایی چون تجهیز کتابخانه ­های مدارس، ایجاد سایت تبادل اندیشه، توجه به زنگ کتاب­ خوانی، برگزاری نمایشگاه ­های کتاب با تخفیف ویژه در مدارس، برگزاری نشست تبادل تجربیات با کارکنان مدارس، قرار دادن نماینده­ی مشترک پرورشی و... مشکلات و نقاط ضعف مدارس را تحت پوشش قرار دهد.
امید است باگسترش ارتباط کانون پرورش فکری و مدارس، امکان اجراى فعالیت‏ هاى جدیدتر، متنوع ‏تر و متناسب با علوم پیشرفته­ ی دنیاى امروز و رفع مشکلات مدارس فراهم شود و به روشن شدن جایگاه شایسته ­ی کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان در جامعه بیانجامد و ضرورت وجود آن در کنار آموزش رسمى بر همگان محرز شود.
                                                                                                                                 
منابع         
 -اسماعیلی، ر. 1385. فرهنگ، مولفه ­ها و شاخص­ های فرهنگی، اصفهان: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی
 -بیابانگرد، ا .1392. رابطه ­ی مشارکت در فعالیت­ های فرهنگی با خلاقیت در دانش آموزان، پایان نامه­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان
-قاسمی، ن .1386. مروری بر فعالیت ­های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و نقش آن در رشد و شکوفایی استعداد های کودکان و نوجوانان
-مزیدی، م. گلزاری، س.1390. بررسی میزان برخورداری کتاب­ های فارسی دوره ابتدایی از مولفه­ های خلاقیت. مجله­ی علمی پژوهشی برنامه­های درسی، دوره­ی اول .
-میرکمالی، 1381. مبانی مدیریت منابع انسانی. چاپ اول. تهران: انتشارات یسطرون.
-وحیدی، پ.1392. نقش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تربیت کودکان
-Amabile TM.(1996). Creativity in Context, Boulder,Co:West view press.
 
 
سمیه احمدی دستگردی
مربی فرهنگی
فصلنامه چارباغ کانون اصفهان