مراکز کانون،کتابخانه های تخصصی کودک و نوجوان به شمار می آیند که در رده های موضوعی مختلف متناسب با گروه سنی کودک و نوجوان کتاب دارند و اعضای کودک و نوجوان با عضو شدن در کتابخانه می توانند کتاب امانت ببرند.
با توجه به اهمیت مطالعه کتابهای مذهبی به ویژه برای نوجوانان به عنوان مخاطب در کتابخانه های کانون مسئله مورد نظر در این پژوهش میزان امانت پایین کتابهای مذهبی توسط اعضای نوجوان نسبت به سایر کتابهای موضوعی است. هدف از انجام این پژوهش، افزایش میزان امانت و مطالعه کتابهای مذهبی توسط نوجوانان با تمرکز بر فعالیت روخوانی کتاب، بحث کتاب و معرفی کتاب در مرکز 38 است.
پرسش های پژوهش:
o آیا انجام فعالیت روخوانی و بحث کتاب با موضوع مذهبی به صورت برنامه ریزی شده، می تواند باعث افزایش میزان مطالعه نوجوانان در این زمینه شود؟
o آیا استفاده از فعالیت معرفی کتاب به صورت تعاملی بین مربی وعضو می تواند باعث افزایش میزان مطالعه نوجوان در این زمینه شود؟
راه حل انتخاب شده «اجرای ویژه فعالیت روخوانی، بحث کتاب و معرفی کتاب» به صورت ترکیبی می باشد. همچنین به منظور انجام اطلاع رسانی و تبلیغات بیشتر جهت جذب اعضا به مطالعه این گروه از کتابها، به نمایش فیلم و دعوت از میهمان (نویسنده کتابهای مذهبی) انجام شد.
براساس اطلاعات گردآوری شده با استفاده از نرم افزار کتابداری، تعداد اعضای نوجوان که قبل از این پژوهش به امانت کتابهای مذهبی تمایل نشان می دادند و تعداد امانت گیرنده کتاب در همین بازهزمانی (پس از اجرای طرح) در سال 92افزایش قابل توجهی داشته است.
در جمع آوری داده های این پژوهش، از ابزارهایی چون مشاهده مستقیم، نرم افزار کتابداری (قبل و بعد از اجرای طرح)، تکمیل پرسش نامه و مصاحبه تلفنی با والدین اعضای شرکت کننده در طرح، استفاده شده است.
به نظر می رسد با برنامه ریزی و اجرای پیوسته و منظم یک فعالیت متناسب با علائق نوجوانمثل روخوانی و بحث کتاب همچنین تبلیغات وسیع تر از راه معرفی کتاب، می توان نوجوانان را به مطالعه کتابهای دینی علاقمند کرد.
کلمات کلیدی:کتابهای دینی- کتابهای موضوعی - فعالیت روخوانی- بحث کتاب –معرفی کتاب
مقدمه:
با وجود امکانات و شرایط مناسبی که برای نوجوانان در کتابخانه شماره 38 وجود دارد و با توجه به قدمت سیزده ساله مرکز و حجم بالای کتابهای دینی و امکانات خوب برای برگزاری انواع کارگاه های هنری و فرهنگی، وظیفه خود دانستم که در زمینه بالا بردن سطح مطالعه اعضای نوجوان در زمینه مطالعه کتابهای دینی تلاش کنم.
نوجوانان مرکز 38 با این که در بخش امانت کتاب بسیار فعال هستند و در فعالیت بحث کتاب و روخوانی کتاب با علاقه شرکت می کنند اما نسبت به سایر گروههای سنی، علاقه کمتری به مطالعه و امانت کتابهای مذهبی نشان می دهند.
به دنبال علل این مسئله گشتم تا بتوانم راه حلی جهت بهبود وضعیت موجود ارائه کرده و اجرا نمایم. البته نقش مربیان در ایجاد یک بستر مناسب را نباید نادیده گرفت. آنها می توانند با استفاده از شیوه های خلاق ونونظر اعضا را به سمت این دسته از کتابها جلب کنند.
از بین فعالیت های مربوط به کتاب و کتابخوانی (قصه گویی-شعرخوانی- روخوانی کتاب-معرفی کتاب ) فعالیت های معرفی کتاب و روخوانی کتاب، بحث کتاب انتخاب و سعی شد جلسات به گونه ای جذاب اجرا شوند.
معرفی کتاب را اغلب به صورت دیواری انجام داده بودم اما انتخاب شیوه ای خلاق که بتواند مشارکت گروه را به همراه داشته باشد می توانست در اعضای نوجوان انگیزه مطالعه ایجاد کند.
روخوانی و بحث کتاب نیز یک تجربه گروهی است. نقد و صحبت درباره کتاب، مشارکت گروه را به همراه دارد. این دو فعالیت برای اجرا به امکاناتی خارج از حد و توان مرکز احتیاج ندارد. از نظر افراد شرکت‌کننده در برنامه‌ریزی برای جلسات بعدی نیز می توان استفاده نمود.
با توجه به موارد فوق به نظر می رسید فعالیت معرفی کتاب به صورتی متفاوت به همراه بحث کتاب، تمام خصوصیات ذکر شده را داراست. در این پژوهش خواستم تاثیر این فعالیتها را بر میزان رشد مطالعاتی کتابهای مذهبی اعضای نوجوان مرکز ارزیابی کنم.
هدف پژوهش:
این پژوهش با هدف علاقمند کردن اعضای نوجوان مرکز 38 به مطالعه کتابهای مذهبی انجام شده است. گردآوری شواهدی به منظور تایید مساله پژوهش با ابزارهایی مانند: مشاهده مستقیم، نرم افزار کتابداری و بررسی آمار موجود در آن و تکمیل پرسش نامه، انجام شد که به تفکیک در خصوص هر یک توضیحاتی ارائه خواهد شد:
الف ) نرم افزار کتابداری:
الف-1)با استفاده از نرم افزار کتابداری میزان کل کتابهای مذهبی در کتابخانه بررسی شد.
الف-2) مقایسه عنوان کتابهای گروه سنی مختلف نشان داد بیشترین حجم کتابهای موجود در کتابخانه مربوط به گروه سنی " د-ه"، "د" است. یعنی 1176 عنوان کتاب مربوط به این گروه سنی و 917 عنوان به سایر گروه سنی ها (کتابهای مرجع ،کودک ) اختصاص دارد.
الف-3)تعداد عناوین کتابهای مذهبی بعد از کتابهای علمی، دومین رکورد را بین سایر عنوان کتابهای مرکز داراست. منظور آن است که حجم بالایی از عنوان کتابها به کتابهای مذهبی اختصاص داده شده است.
الف-4)در بررسی هایی که از روی نرم افزار کتابداری مرکز در رابطه با میزان امانت کتاب انجام شد، نتایج زیر استخراج شد.
- تعداد امانت کتاب های مذهبی نسبت به سایر موضوعات در سطح پایین تری قرار دارد.
-تعداد امانت کتابهای مذهبی دربین نوجوانان نسبت به سایر گروه های سنی مقدارپایین تری را نشان می دهد.
ب ـ تکمیل پرسش نامه:
یکی دیگر از ابزارهای جمع آوری شواهد تکمیل پرسش نامه بود که توسط اعضای نوجوان انجام شد. 61 نوجوان دختر و پسر (13 تا 15 سال ) از اعضای در گردش نوجوان انتخاب شدند. از آنها خواسته شد به پرسش نامه شماره 1پاسخ بدهند.
پرسش نامه به دو دلیل تکمیل شد:
- تشخیص میزان علاقمندی اعضای نوجوان به مطالعه کتابهای مذهبی
- پیداکردن فعالیت های مناسب برای ایجاد علاقه به مطالعه این گروه از کتابها توسط نوجوانان
در انتهای این پرسش نامه ها از پاسخ دهندگان دعوت شد چنانچه به شرکت در یک دوره سه ماهه کارگاه روخوانی و بحث کتاب با موضوع کتابهای مذهبی علاقمند هستند، نظرشان را اعلام کنند.
نرم افزار کتابداری درحال حاضر، میزان امانت کتاب را به طور موضوعی در دو گروه دختران و پسران تفکیک نمی کند و بنابراین نمی توان آمار دقیقی برای میزان مطالعه کتابهای مذهبی توسط دختران و پسران مشخص کرد. یعنی در پایان طرح استخراج آمار مطالعه کتابهای مذهبی دختران و پسران نوجوان به صورت تفکیکی ممکن نبود.
برای به دست آوردن آماری صحیح و دقیق موضوع اقدام پژوهی تحت عنوان میزان مطالعه کتابهای مذهبی توسط نوجوانها قرار گرفت.
از بین فعالیت های موجود با توجه به پرسش نامه های تکمیل شده (علاقه تکمیل کنندگان پرسش نامه)، روخوانی بحث کتاب و معرفی کتاب را انتخاب نمودم و علاقمند شدم بدانم اجرای دقیق این فعالیت چه تاثیری بر میزان مطالعه کتابهای مذهبی توسط نوجوانان خواهد گذاشت؟
آیا اجرای این فعالیت به شیوه کارگاهی (سازمان یافته) می تواند نوجوانان را جذب نماید و میزان مطالعه کتابهای مذهبی را افزایش داد ؟
راه حل اجرا شده:
باتوجه به داده هایی که از جدول فراوانی داده ها استخراج شد، راه حل هایی مطرح گردید و با عنایت به این که تمام شیوه ها در این طرح قابل اجرا نبوده و اثربخشی آن ها قابل بررسی نبوده است و با در نظر گرفتن امکانات مرکز و موانع و محدودیت ها و همچنین توانایی خود، تصمیم گرفتم تا برگزاری کارگاه روخوانی و بحث کتاب را به صورت کارگاهی برگزار نمایم.چون هزینه و امکانات کمتری نیاز داشت و موجب افزایش مهارت های اجتماعی نوجوانان می شد.
شیوه اجرای کارگاه روخوانی و بحث کتاب:
برنامه روخوانی و بحث کتاب برای انجام اقدام پژوهی از اواخر خرداد ماه، هفته ای دو بار اجرا شد. در مجموع 26جلسه، تا پایان شهریور برگزار گردید.
در مجموع 12 جلد کتاب در این کارگاه روخوانی و مورد بحث قرار گرفت. کتابها، از کتابهای موجود در قفسه های کتابهای دینی نوجوان انتخاب شد.
پانل معرفی کتاب: دو پانل مختلف هر دو هفته یکبار در راستای اهداف این کارگاه تعریف شد. یک پانل با عنوان، "من پیشنهاد می کنم ... چرا پیشنهاد می کنم؟" به مربی اختصاص دادم که کتابی را خوانده و با آوردن بخشهای جالبی از کتاب به همراه توضیحی کوتاه،که چرا این کتاب را پیشنهاد کرده ام؛ کتاب را به اعضاء معرفی می کردم.
پانل دوم با عنوان "شما چه کتابی را پیشنهاد می کنید... چرا پیشنهاد می کنید؟" به اعضا اختصاص داشت که کتاب مورد نظرشان را با آوردن خلاصه ای از اثر یا ذکر نکات جالب آن به دیگران معرفی می کردند و به این وسیله آثار اعضا را روی پانل نصب می کردم.
فعالیت های جنبی: فعالیت های جنبی به منظور افزایش جذابیت، تنوع در شیوه های اجرا و همچنین به روز بودن مطالب و آشنایی اعضای گروه با فعالیت های مختلف و مرتبط با کتابخوانی، اجرا شد و تاثیرات بسیار مثبتی را به همراه داشت. این فعالیت ها عبارت بودند از:
- دعوت از یکی از نویسندگان حوزه کتابهای دینی؛ نویسنده کتابهای مذهبی خانم علی بیگی
- نمایش فیلم مربوط به گروه سنی کودک و نوجوان با رویکرد مذهبی؛ سینه سرخ از پرویز شیخ طادی
گرد آوری اطلاعات:
گردآوری اطلاعات در این مرحله با ابزارهایی مانند: نرم افزار کتابداری و بررسی آمار موجود در آن و مصاحبه با نوجوانان شرکت کننده در طرح و مصاحبه تلفنی با والدین اعضای انتخاب شده که در کارگاه ها به صورت مستمر شرکت داشته اند، به منظور یافتن تاثیر تشکیل کارگاه روخوانی و بحث کتاب، انجام شد که به تفکیک در خصوص هر یک توضیحاتی ارائه خواهد شد:
الف)ـ نرم افزار کتابداری: مقایسه میزان امانت کتاب های دینی به اعضای نوجوان مرکز بین سالهای 1391و1392 در بازه زمانی اواسط خرداد تا پایان مهر:
ب)- از آنجا کهامکان تفکیک میزان امانت کتابهای مذهبی دختر و پسر نوجوان وجود نداشت از ابتدای طرح با مشورت با مسئول مرکزدر کنار ثبت امانت توسط نرم افزار، دفتری را به این کار اختصاص دادم.
در این دفتر نام نوجوان دختر یا پسری که کتاب دینی امانت می بردند همراه با شماره ثبت کتاب و نام کتاب ثبت می شد.
به این وسیله توانستم میزان امانت کتابهایی که روی پانل معرفی شده بود در کنار کتابهایی که روخوانی شده بودند و سایر کتابهای این گروه طبقه بندی کنم.
ج)- بررسی دفتر ثبت که به منظور امانت کتابهای دینی توسط دختران و پسران نوجوان در مرکز تهیه شده بود : در پاسخ به سوال دوم پژوهش به منظور بررسی تاثیر معرفی کتاب روی دو پانل به صورت تعامل بین مربی و عضو این مقایسه صورت پذیرفت.
د)- مصاحبه با والدین اعضای شرکت کننده در کارگاه: در پاسخ به سوال اول پژوهش به منظور بررسی تاثیر کارگاه های روخوانی و بحث کتاب بر میزان مطالعه کتابهای دینی،مصاحبه تلفنی نیز با والدین اعضای این کارگاه انجام شد.
بحث و نتیجه گیری:
- در پایان شهریور ماه با بررسی دفتر ثبتی و تطابق اسامی اعضای نوجوانی که کتابهای مذهبی به امانت برده بودند، مشاهده شد علاوه بر اینکه تمامی اعضای کارگاه، کتابهای مذهبی امانت برده اند، تعدادی از دوستان این اعضا که درکارگاه حضور نداشته اند اما در جلسات کارشناسی بحث و دعوت از میهمان (نویسنده؛ خدیجه علی بیگی) حضور داشته اند نیز به امانت این گروه از کتابها علاقمند شده اند.
پس از بررسی شواهد جمع آوری شده نتایج زیر حاصل شد:
· از اواخر خردادماه تا پایان شهریور ماه تعداد امانت کتابهای مذهبی نوجوان توسط نوجوانان در مقایسه با سال گذشته در همین بازه زمانی رشد قابل توجهی داشته است.
· بیشترین کتابهای امانت برده توسط نوجوانان، مربوط به کتابهای معرفی شده روی پانل ها بود.
بدین ترتیب به دو سؤال پژوهشی که در ابتدا مطرح شده بودند، پاسخ داده شد.
o آیا انجام فعالیت روخوانی و بحث کتاب های مذهبی به صورت برنامه ریزی شده، می تواند باعث بالا رفتن سطح مطالعاتی نوجوانان در این زمینه شود؟
برگزاری جلسات پیوسته و برنامه ریزی شده، حضور یک کارشناس متخصص در کنار این فعالیت (به خصوص که این کارشناس، مسئول مرکز بود و اعضا با او احساس راحتی نیز می کردند) و دعوت از نویسنده باعث شد که این فعالیت به فرایندی دلچسب تبدیل شود. این هماهنگی و پیوستگی بین جلسات به اعضای نوجوان حس ارزشمندی عضو یک تشکل بودن را می داد از طرفی قدرت اظهار نظر کردن و تحلیل اثر در جمع، قدرت اعتماد به نفس نوجوانان را بالا برده و در مصاحبه های انجام شده والدین از این همه تاثیر مثبت کارگاه روخوانی و بحث کتاب اظهار رضایت نموده اند و بعد از پایان این دوره از کارگاه کارگاه روخوانی و بحث کتاب والدین خواستار ادامه این کارگاه و در چند مورد خواستار حضور خودشان در کنار نوجوانشان در کارگاه بوده اند و برگزاری این کارگاه را روی نوع رفتار فرزندانشان تاثیر گذار می دانستند.
آیا می توان با مشارکت نوجوان و مربی در معرفی کتاب، امانت کتابهای مذهبی را افزایش داد و اعضا را علاقه مند کرد؟
طراحی دو پانل معرفی کتاب با شیوه خلاق بسیار مفید بود. روی پانل اولی (من پیشنهاد می کنم ...چرا پیشنهاد می کنم) باید هر بار خودم کتابی را خوانده و با شیوه های موثر آن را معرفی می کردم طی این 9 سال سابقه کاریم در سمت مربی فرهنگی این اولین باری بود که چنین تجربه موثری داشتم و در یک بازه زمانی نسبتا کوتاه سه ماهه تعداد زیادی کتاب با یک موضوع را مطالعه و تحلیل می کردم. حالا می دانم که یکی از موثرترین راه های کتابخوان شدن عضو کتابخوان بودن خود مربی است. چون با آگاهی، کتاب را به عضو معرفی می کند یا پس از برگشت دادن کتاب توسط عضو می تواند با او درباره کتاب حتی برای چند دقیقه هم که شده صحبت کند. این کار بر ایجاد رابطه محکم تر بین عضو و مربی کمک می کند.
پانل دوم (شما چه کتابی را پیشنهاد می کنید... چرا پیشنهاد می کنید) هم شیوه ای جالب و خلاق برای به میدان آوردن اعضای نوجوان بود. گاه مجبور می شدم هم زمان چند کتاب پیشنهادی از سوی نوجوانان دختر و پسر را روی پانل نصب کنم.
اعضای نوجوان در رقابتی معنا دار کتابهای مذهبی را امانت برده مطالعه دقیق می کردند و با ذکر دلیل آن را به سایر دوستانشان معرفی می کردند. این امر نشانگر نگاه تحلیلگر نوجوان به کتابی است که مطالعه می کند و جنبه کیفی مطالعه را بالا می برد. گاه آنچنان در این امر موفق بودند که سعی می کردم اولین نفری باشم که کتاب پیشنهادی را مطالعه می کند.
پژوهشگر: پروانه کیانیان
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان تهران