برای بچه‌ها ساخت وسایل بازی و سرگرمی توسط خودشان از داشتن آن وسیله یا اسباب‌بازی جذاب‌تر و دوست‌داشتنی‌تر است. چراکه می‌توانند با قوه‌ی تخیل، دست به ساختن وسایل جالب یا کاربردی بزنند؛ آن هم با کمک وسایل موجود و بی‌استفاده در خانه یا مدرسه که اغلب دور ریخته می‌شوند. برای همین یکی از فعالیت‌های مربیان کانون در استان‌های مختلف، آموزش و راهنمایی بچه‌ها برای ساخت عروسک یا اسباب‌بازی، کاردستی و وسایل سرگرمی با مواد دورریختنی و بازیافتی مانند قوطی‌های نوشابه، دکمه، تکه‌های پارچه یا حتی هسته‌ی میوه‌ها، چوب و برگ خشک است.
بچه‌ها می‌توانند از گلدان، جامدادی یا عروسک تا کلی وسیله‌ی تزیینی دیگر را با ایده‌های خلاقانه و با راهنمایی و کمک مربیان‌شان بسازند. از همین روی در مراکز کانون، طی دوره‌های زمانی متفاوت، کلاس‌های آموزشی نیز در این زمینه برای آموزش مربیان برگزار می‌شود. در این کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی تاکید بر نگاه درست به امکانات دورریختنی و بازیافتی و استفاده‌ی دوباره و موثر از این امکانات، برای پرورش قوه‌ی تخیل و تقویت مهارت‌های ساخت و ساز کودکان با استفاده از این مواد است. این رویکرد در میان فعالیت‌های بسیاری از مربیان در مراکز مختلف هم دیده می‌شود و سعی می‌کنند با کمک این کار و پرورش استعداد، کودکان خلاق‌تری به جامعه تحویل دهند.
از کاردستی با مواد دورریختی تا اختراع در آینده
سال گذشته نخستین جشنواره‌ی «داول» در پارک کوثر ایلام برگزار شد. در این جشنواره 150 مترسک که در زبان محلی ایلام به آن «داول» می‌گویند در شکل‌ها، رنگ‌ها و اندازه‌های مختلف ساخته شد. یکی از اهداف جشنواره آشنایی بچه‌ها با شیوه‌ی ساخت مترسک با امکانات مختلفی مانند چوب، قاشق، حلبی و... بود. به عبارت دیگر امکاناتی که بچه‌ها حتی می‌توانستند در میان دورریختنی‌های اطراف‌شان پیدا کنند.
زهرا سیفی، مسوول مجتمع فرهنگی کانون استان، درباره‌ی ساخت وسایل بازی و سرگرمی با مواد دورریختنی در ایلام می‌گوید: در مرکز مجتمع خوشبختانه خیلی با مواد دورریختنی و بازیافتی، کاردستی، وسایل بازی و سرگرمی می‌سازیم. بچه‌ها از این کار لذت می‌برند و آن‌را دوست دارند.
او به تقویت تفکر بچه‌ها در انجام این فعالیت اشاره‌ای داشت و توضیح داد: به‌شخصه معتقدم وقتی بچه‌ها برای ساخت کاردستی یا وسایل بازی و سرگرمی از مواد دورریختنی استفاده می‌کنند فکرشان بیش‌تر به کار می‌افتد و می‌توانند در آینده، بیش‌تر و بهتر درباره‌ی درست کردن و ساختن چیزهای جدید و کاربردی فکر کنند. خیلی از بچه‌ها می‌گویند ما در آینده حتما وسیله‌ای با هزینه‌ی کم که برای جامعه به درد بخورد اختراع می‌کنیم.
به گفته‌ی او بچه‌ها با بطری‌های نوشابه یا شیر، عروسک و کلی وسایل بازی دیگر می‌سازند و از کم‌هزینه‌بودن ساخت این وسایل خیلی لذت می‌برند. او تاکید دارد: البته به‌طور کلی بچه‌ها ساخت وسایل حجیم را نسبت به وسایل تخت بیش‌تر دوست دارند. برای همین از کار با مواد دورریختنی و ساخت کاردستی با کمک این مواد بیش‌تر از ساخت کاردستی با کاغذ یا تکنیک کلاژ لذت می‌برند.
به گفته‌ی این مربی، ساخت وسایل با مواد بازیافتی برای هر سنی می‌تواند مناسب باشد اما بهترین سن تجربه‌ی این کار از چهارم دبستان تا سال دوم یا سوم راهنمایی است.
سیفی حدود 18 یا 19 سال است که در کانون کار می‌کند؛ می‌گوید: به عنوان مربی، بیش‌تر بچه‌ها را هدایت می‌کنم، به آن‌ها می‌گویم با استفاده از چه چیزهایی می‌توانند چه وسایلی درست کنند، بعد خود بچه‌ها فکر می‌کنند و در نهایت کاردستی یا وسیله‌ای بهتر و قشنگ‌تر از آن‌چه به آن‌ها توضیح داده‌‌ام می‌سازند.
او درباره‌ی برگزاری جشنواره‌ی مترسک در استان و این‌که چه اندازه می‌تواند در تشویق بچه‌ها برای استفاده از مواد دورریختنی در ساخت مترسک موثر باشد، توضیح داد: جشنواره‌ی مترسک و ساخت مترسک، جشنواره‌ای است که به نظر من بیش‌تر مربیان در آن موفق بوده‌اند؛ به‌ویژه مربی‌هایی که در روستاها یا شهرهای اطراف بودند و از مترسک‌های بومی و سنتی استان ایلام ایهام گرفتند. البته بچه‌ها هم تا حدی از نظر مربی‌ها بهره گرفتند و توانستند ایده‌هایی را اجرا کنند، اما به‌نظرم بهتر بود بیش‌تر روی محل برگزاری و فضای فیزیکی جشنواره کار می‌شد.
هرچند او می‌گوید که از طرف دیگر، بهتر است این جشنواره‌ها برای بچه‌ها، و نه مربیان باشد. چون وقتی قرار است مربیان هم شرکت کنند، انرژی آن‌ها بیش‌تر برای کار خودشان خرج می‌شود و وقت کم‌تری برای هدایت بچه‌ها می‌توانند صرف کنند.
ساخت وسایل قابل لمس برای کودکان با نیازهای ویژه
مریم شمس‌الهی 20 سال است در کانون فعالیت می‌کند و مربی فرهنگی مرکز فراگیر شماره‌ی 21 استان تهران است. می‌گوید: فعالیت ساخت وسیله‌ی بازی و سرگرمی با مواد بازیافتی یا دورریختنی را به‌ویژه در تابستان خیلی انجام می‌دهیم. برای مثال با لوله‌ی دستمال کاغذی یا درب بطری، کاردستی‌هایی با کمک بچه‌ها می‌سازیم. سال‌های گذشته این فعالیت را خیلی گسترده‌تر و با وسایل و مواد متنوع‌تری انجام می‌دادیم. برای مثال از بطری مایع ظرف‌شویی یا بطری‌های نوشابه و آب‌معدنی هم استفاده می‌کردیم.
او تعریف می‌کند: سال گذشته بچه‌ها را از طرف کانون استان تهران به اردو برده بودیم. آن‌جا با بطری‌های نوشابه خانواده و با کمک بچه‌ها لانه‌ی گنجشک ساختیم.
او درباره‌ی استقبال بچه‌ها از این فعالیت توضیح می‌دهد: وقتی با مواد دورریختنی کاری انجام می‌دهیم و وسیله‌ای می‌سازیم، بچه‌ها در ابتدا باور نمی‌کنند، مدام سوال می‌پرسند، این‌که چرا از این وسایل استفاده می‌کنیم وچه کارهایی با آن‌ها می‌خواهیم انجام بدهیم. اما وقتی می‌بینند با لوله‌ی دستمال کاغذی یا مواد و وسایل دیگر چه کاردستی‌ها یا عروسک‌های زیبایی می‌توان ساخت باور و نگاه‌شان نسبت به مواد دورریختنی تغییر می‌کند. بیش‌تر فکر می‌کنند و می‌دانند می‌توان چیزهای جدیدی خلق کرد. این تغییر نگاه خیلی مهم است.
شمس‌الهی با اشاره به اهمیت مساله‌ی پرورش خلاقیت در این فعالیت افزود: وقتی بچه‌ها با درب یا بطری آب‌معدنی چیز جدیدی می‌سازند، این کار تنها براساس خلاقیت آن‌ها و نه استفاده از الگو یا وسیله‌ی خاصی است.
شیوه‌ی کار او در کلاس‌هایش برای ساخت کاردستی با مواد دورریختنی به این صورت است که «اگر بچه‌ها بزرگ‌تر باشند و سابقه‌ی عضویت بیش‌تری در کانون داشته باشند ایده‌ها را تلفیق می‌کنم تا چیز جدیدی بسازند. بعد از آن، خود بچه‌ها انواع و اقسام وسایل یا سرگرمی‌هایی را می‌سازند که ما هم ندیده‌ایم.
این مربی درباره‌ی استقبال کودکان با نیازهای ویژه (اعضای مراکز فراگیر کانون) از این فعالیت توضیح داد: هرچند شیوه‌ی کار با اعضای مرکز فراگیر تا حدی متفاوت است اما از آن‌جا که مواد دورریختنی عینی و قابل لمس هستند و چیزهایی که با کمک آن‌ها می‌سازیم قابل لمس است، این کار برای بچه‌های عضو مراکز فراگیر نیز جدید و جذاب است و آن‌ها هم اندازه‌ی دیگر بچه‌ها از این فعالیت لذت می‌برند.
او در ادامه گفت: برای مثال بچه‌ها با نیازهای ویژه می‌توانند درب بطری را لمس کنند بعد باید برای آن‌ها توضیح بدهیم چه وسایل دیگری را استفاده کنند یا چه چیزهایی با این وسایل می‌توان ساخت. آن‌ها با این شیوه‌ی کار خیلی ارتباط برقرار می‌کنند؛ چراکه عینی، تجسمی و قابل درک است. از سوی دیگر به‌طور معمول بچه‌های نابینا یا ناشنوا کاردستی و ساختن آن‌را خیلی دوست دارند.
او در توضیح چگونگی پیدا کردن ایده برای ساخت سرگرمی‌های متنوع با مواد دورریختنی افزود: گاهی این‌که هیچ ایده‌ای به بچه‌ها ندهیم تا خودشان با توجه به استعداد و خلاقیت‌شان چیزی بسازند، نتیجه‌ی مثبت دارد. گاهی هم به بچه‌ها ایده‌ای می‌دهم و از آن‌ها می‌خواهم خودشان آن ایده را بسازند و پس از آن جست‌وجو کنند و ببیند دیگران با همین ایده یا وسایل چه چیزهایی و چگونه ساخته‌اند.
پیش‌گیری از مصرف‌گرا بودن بچه‌ها
نرگس اسدزاده، حدود 18 سال سابقه‌ی کار در کانون را دارد. مربی هنری مراکز شماره‌ی 5، 21 و 43 تهران بوده است. می‌گوید: معمولا در کلاس‌های کلاژ و از سن چهارسالگی می‌توان فعالیت ساخت وسیله‌ی بازی یا سرگرمی با مواد دورریختنی را آغاز کرد. اما برخی از کارهای تکنیکی‌تر برای سنین بالاتر مناسب است؛ مانند کاغذسازی که برای نوجوانان 12- 13 ساله بهتر است.
او جذاب بودن این فعالیت را وابسته به نوع کار مربی می‌داند و توضیح می‌دهد: اگر مربی خوب شیوه‌ی کار را توضیح بدهد یا چیزی که می‌سازد برای بچه‌ها لذت‌بخش و جذاب باشد، آن‌ها هم تشویق می‌شوند تا با مواد دورریختنی کار کنند و بازی و سرگرمی بسازند. در ادامه حتی بچه‌ها بدون مربی هم می‌توانند کارهای شاخصی بسازند.
این مربی معتقد است: چنین فعالیتی سبب می‌شود بچه‌ها مصرف‌گرا نباشند، بلکه خودشان چیزهایی که لازم دارند بسازند. بخشی از ویژگی انسان مدرن مصرف‌گرا بودن او است، با این‌حال در این فعالیت و شیوه‌ی کار، این مساله کم می‌شود. اگر این فعالیت در بچه‌ها نهادینه بشود به شدت در نوع نگاه آن‌ها به امکاناتی که در اختیار دارند تاثیرگذار است و سبب می‌شود نوع نگاه‌شان تغییر کند. همچنین کار با مواد دورریختنی برای حفظ محیط زیست و آسایش خود آن‌ها نیز ضروری و مفید است.
به گفته‌ی او معمولا مربی ایده و موضوعی دارد که آن‌را در اختیار بچه‌ها قرار می‌دهد. اما برخی مواقع نیز بچه‌ها خودشان ایده‌پردازی می‌کنند و این کار آزاد است. او از یکی از اعضای با استعداد در مرکز شماره‌ی 21 یاد کرد و توضیح داد: یکی از بچه‌ها به نام آرش قربانی به اندازه‌ای خلاق است و با امکانات کم اسباب‌بازی‌های خلاقانه‌ای می‌سازد که می‌تواند در آینده مخترع بزرگی شود. مرکز برای او نمایشگاه انفرادی هم گذاشته و تشویقش می‌کند تا بیش‌تر ترغیب شود و این کار را ادامه بدهد. من خودم خیلی خوب پیشرفت او را می‌بینم که با همین تشویق‌ها صورت گرفته است. کسی برای او کار خاصی انجام نمی‌دهد یا از تکنیک ویژه‌ای مثل چاپ یا وسیله‌ی خاصی استفاده نمی‌کند، فقط مربی با آغوش باز راهنمایی‌های مورد نیاز را در اختیار او می‌گذارد.
اسدزاده کار با مواد دورریختنی را بهترین فضا و فرصت برای بچه‌های خلاق می‌داند و می‌گوید: از بچه‌ها می‌خواهیم و توضیح می‌دهیم به هرچیزی که می‌توان به یک‌دیگر چسباند یا هر موادی که قابلیت ترکیب را دارند، فکر کنند. البته بیش‌تر توضیحات را برای مادران آن‌ها هم ارایه می‌کنیم؛ چراکه بچه‌ها برای جمع‌آوری وسایل یا مواد دورریختنی به حمایت مادران‌شان نیاز دارند.
او تاکید می‌کند: جداسازی مواد دورریختنی یا جمع‌آوری هسته‌ی میوه‌ها یا هرچیزی که می‌توان به نوع دیگر به آن نگاه کرد، جزو کار بچه‌ها برای این فعالیت است. شاید در این میان چیزهایی هم بچه‌ها بیاورند که هرگز به فکر ما نرسیده است. فضاهای مختلفی که آن‌ها دارند چیزهای دیگری در اختیارشان قرار می‌دهد.
ایجاد تفکر کارآفرینی
معصومه بهاریان حدود 16 سال و 6 ماه است که با کانون همکاری دارد و کارشناس آفرینش‌های هنری استان زنجان است. به گفته‌ی او در مراکز کانون زنجان استقبال از ساخت وسایل بازی و سرگرمی با مواد دورریختنی و بازیافتی از سوی بچه‌ها فوق‌العاده است: با توجه به علاقه‌ای که اعضا به ساخت سازه‌های خلاق داشتند به فکر افتادم که این سازه‌ها را هدفمند هدایت کنیم و بتوانیم کاردستی‌های بچه‌ها را به سمت و سوی کاربردی شدن و قابل استفاده بودن برای خود کودک و دیگران سوق بدهیم. سپس به کودک کمک کنیم تا متفاوت فکر کند و ایده‌ی خود را بسازد.
این کارشناس کانون در ادامه توضیح داد: از همین روی تصمیم به ترویج فرهنگ‌سازی خلاق و برگزاری جشنواره‌ی اسباب‌بازی‌های خلاق گرفتیم.
به گفته‌ی او شیوه‌ی کار در کارگاه‌های کاردستی خلاق به این صورت است که ابتدا با بررسی و نگاه متفاوت از زوایای مختلف به یک دورریختنی، بازیافتی، یا سنگ و چوب و... بچه‌ها را به تفکر وامی‌داریم تا ایده‌ای نو و طرحی جدید و کاربردی به ذهن‌شان راه پیدا کند.
بهاریان با تاکید بر این‌که ساخت وسایل بازی با دورریختنی‌ها بر روی تفکر و نگاه بچه‌ها اثر مثبتی خواهد داشت، توضیح داد: این کار امکان رشد و پرورش مهارت‌های گوناگون، توانایی تفکر، ابداع، اختراع و خلق اثری جدید و نو از آن‌چه که قرار بود دور ریخته شود را به کودک می‌دهد. علاوه بر این موارد، کودک متوجه می‌شود برای بازی و سرگرمی نیازی به صرف هزینه‌های گزاف برای خرید اسباب‌بازی نیست. بنابراین می‌تواند با خلاقیت خود و بدون صرف هزینه خودش خالق اسباب‌بازی‌های جدید و نو باشد.
او تاکید کرد که در این پروسه، می‌بینیم که کودک در نگه‌داری و ارزش‌گذاری نسبت به آن‌چه که خود ساخته است متفاوت عمل می‌کند. به گفته‌ی او مهم‌تر از این‌ها، ایجاد و پرورش تفکر کارآفرینی در کودکان است که گامی موثر برای رشد و تعالی خود شخص و کشورمان به حساب می‌آید: کارآفرینی شکل ویژه‌ای از نوآوری و پیاده‌سازی موفقیت‌آمیز ایده‌های خلاق برای ایجاد کسب و کار جدید یا یک ابتکار جدید است. بنابراین می‌توان با کمک مربی از ایده و طرح کودک جهت تولید اسباب‌بازی‌های نو استفاده کرد و آن اسباب‌بازی را به نام خود کودک ثبت کرد. این حرکت نوعی تشویق و علاقه‌مند کردن کودکان به ابداع و اختراع است.
او درباره‌ی ایده‌ی ساخت وسایل بازی و سرگرمی با مواد دور ریختنی می‌گوید: ایده‌ی ساخت وسایل را مربی به کودک نمی‌دهد؛ بلکه مربی فقط به کودک کمک می‌کند تا فرم را درست ببیند، دقیق بررسی و ایده‌پردازی کند. پس از آن کودک طرح و ایده‌های خود را مطرح می‌کند و مربی به عنوان هدایت‌کننده در کنار او خواهد بود تا بتواند طرح را به نتیجه برساند و خروجی مثبت و کاربردی داشته باشد. در همین راستا حتی ساخت اسباب بازی‌های بومی و سنتی نیز مدنظر مربیان زنجان بوده است.
همچنین در ارتباط با جمع‌آوری مواد دورریختنی یا بازیافتی به گفته‌ی این کارشناس هنری، شیوه‌ی کار در استان زنجان این‌گونه است: از بچه‌ها می‌خواهیم هر آن‌چه دورریختنی در منزل دارند مانند ظروف یک‌بارمصرف، روزنامه‌باطله، دکمه، پارچه، فلز و... یا هرچیزی که در طبیعت می‌بینند مانند سنگ، چوب، برگ خشک و... همراه خود داشته باشند. در حقیقت صندوقچه‌ای از دورریختنی‌ها به نام جعبه‌ی جادویی را همیشه در کارگاه دارند. سپس با بررسی یک فرم یا ترکیب و تلفیق فرم‌های مختلف با مواد متفاوت یا همسان به خلق اسباب‌بازی می‌پردازند.
همان‌طور که اشاره شد جشنواره‌ی طراحی و ساخت اسباب‌بازی‌های خلاق در استان زنجان برگزار می‌شود. اما بهاریان تاکید می‌کند: ما سعی می‌کنیم حرفی از جشنواره در کارگاه‌های استان زنجان مطرح نشود؛ چراکه شرکت در جشنواره برای ما مهم نیست. آن‌چه که حایز اهمیت است فرهنگ‌سازی برای رشد و پرورش مهارت‌های اجتماعی، رشد و پرورش کودک خلاق، تقویت و هماهنگی چشم و دست، پرورش حس لامسه، دیداری و حتی شنیداری و ایجاد تفکر کارآفرینی است. در پایان کارگاه‌ها نمایشگاهی از آثار برگزار و با اجازه‌‌ی خود کودک بهترین آثار به جشنواره ارسال می‌شود. البته اعضای دیگر از طریق انتشار فراخوان به جشنواره دعوت می‌شوند.
به گفته‌ی او، جشنواره‌ی اسباب‌بازی‌های خلاق در استان زنجان با برنامه‌ریزی واحد هنری به مدت پنج سال برای رده‌ی سنی کودک، نوجوان و بزرگ‌سال به صورت جشنواره‌ی استانی برگزار و با استقبال زیاد و ایده‌ها و خلاقیت‌های نو روبه‌رو شد. البته یک سال هم به صورت کشوری این جشنواره برگزار شده است.
بهاریان در ادامه تاکید کرد: بعد از داوری و اعلام نتایج بسیاری از آثار به صاحبان اثر بازگردانده می‌شود؛ چراکه ارزش‌گذاری به اثر کودک و خلاقیت آن مهم‌ترین شعار ما است و این‌که اسباب‌بازی خلاق باید به کودک بازگردد تا بتواند با آن بازی کند، شاد و سرگرم شود تا ذهن خلاق او بتواند دوباره رشد کند.
او در پایان ابراز امیدواری کرد که بتوانند با اخذ مجوزهای لازم، هر سال این جشنواره را در استان زنجان برگزار کنند و بهترین‌ها را با حمایت مرکز تولید اسباب‌بازی‌های کانون به ثبت و تولید برسانند.
گزارش از رها شهبازی
