مقدمه
کودکان و نوجوانان، ارزشمندترین سرمایه هاى کشور محسوب مىشوند. آنان به مثابه زیرساخت هاى آتیه ی هر جامعه مىباشند که هرگونه سرمایه گذارى براى آنها مىتواند پشتوانه ی آینده ی علمى، ادبى و هنرى آن جامعه باشد. وجود هر کودک، منبع عظیمى از استعداد هاى نهفته و بالقوه است که رشد و شکوفایى این استعداد ها نه تنها در موقعیت زمانى محدود کودکى و نوجوانى مىتواند بیشترین نتیجه را به همراه داشته باشد، بلکه عدم شناسایى و پرورش صحیح این استعدادها در سنین کودکى و نوجوانى مىتواند به سرکوب شدن یا به انحراف رفتن این استعدادها منجر شود.
در این میان، کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان با هدف رشد و پرورش استعدادهاى کودکان و نوجوانان پا به عرصه ی مقدس فرهنگ و هنر گذاشته و براى جامه ی عمل پوشاندن به این رسالت بزرگ از واسطه هاى گوناگونى چون قصهگویى، کتابخوانى، نقاشى، موسیقى، تئاتر و فیلم استفاده برده تا مفاهیم و ارزش هاى موردنظر خود را به مخاطبین آموزش دهد. این مقاله، مرورى اجمالى دارد به برخی از مسائل و مشکلات موجود در مدارس و ویژگی های فعالیت های کانون پرورش فکری و اینکه کانون چگونه میتواند به بهبود و رفع این مشکلات کمک نماید و آموزش رسمی مدارس را تحت پوشش قرار دهد.
در پایان به ارائه ی راهکارهایی موثر، جهت بهبود ارتباط بین کانون پرورش فکری و آموزش و پرورش پرداخته شده است.
بیان مساله
فعالیت فرهنگی در اشکال ناب و خلاق آن، به آفرینش و خلق آثار فرهنگی منجر میشود، کاری که هنرمندان و شعرا انجام میدهند. اما در اشکال معمول آن، فعالیتی را شامل میشود که با استفاده از آن به رشد و شکوفایی انسان کمک میرساند(اسماعیلی،1385).
شیوه های سنتی آموزش و پرورش نه تنها به رشد خلاقیت کودکان کمکی نمی نماید؛ بلکه آنان را از حرکت در این راستا باز میدارند (آمابیل،1996). مدارس با وجود اینکه در پرورش و تقویت تفکر خلاق، موثرند در مواردی موجب تضعیف آن میشوند (میرکمالی، 1383).
مشکلات مدارس را فرهنگ سکوت در برابر اظهار نظر معلم، تکیه بر محفوظات، روش منفعل به جای روش فعال، عدم مشاهده و آزمایش، درگیر نشدن در مسایل زندگی (فاصله زندگی و درس) و... بیان نموده است. پس از سازمان آموزش و پرورش که وظیفه ی آموزش رسمى و همه جانبهی کودکان و نوجوانان را برعهده دارد، کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان، دومین نهاد رسمى و دولتى است که در امر آموزش و تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان در کشور فعالیت مىکند. فعالیت هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان در زمینه ی تعلیم، تربیت، رشد و شکوفایى اعضاء به موازات فعالیت هاى آموزش و پرورش مى باشد و به نوعى مکمل و تقویت کننده ی مهارت ها و آموزش هاى مدارس محسوب مىشود. تمامى فعالیت ها و آموزش هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان به صورت مجزا و مستقل از فعالیت ها و برنامه هاى آموزش و پرورش در مدارس، برنامهریزى و اجرا مىشود؛ اما به منظور ایجاد ارتباط و همکارى بین معلمان آموزش و پرورش و مربیان کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان و با هدف تبادل تجربه، درباره ی رشد و تعالى کودکان و نوجوانان و بهره مندى از فضاهاى موجود در مراکز، طرح "کانون – مدرسه" با همکارى آموزش و پرورش و کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان در سطح مدارس اجرا شد که این طرح، نتایج سودمندى چون بسط مهارت هاى هنرى در بین دانش آموزان، افزایش معلومات عمومى آنها، ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانى و در نهایت، مفید بودن فعالیت هاى علمى، فرهنگى، هنرى و ادبی کانون، طبق سر فصل کتاب هاى درسى و براى تمام دروس دانش آموزان را به دنبال داشته است (قاسمی،1386).
ویژگى های فعالیت هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان که آن را از فعالیت های مدارس متمایز میکند به شرح زیر میباشد:
انجام فعالیتها در اوقات فراغت
غنى سازى اوقات فراغت کودکان و نوجوانان به طور مطلوب و سازنده، بستر مناسبى را براى توسعه ی مهارت ها، شکوفایى خلاقیت ها، اصلاح رفتار و کاستن از بزهکارى ها فراهم مىسازد. در این راستا کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان، سعى کرده تا اهم فعالیت هاى خود را در جهت پر کردن اوقات فراغت مخاطبین، طراحى و در این راه به گونه اى فعالیت هاى خود را تنظیم کرده است که کودکان و نوجوانان، احساس اجبار ننماید و از فعالیت ها گریزان نشوند.
تکیه کردن بر آموزشهاى غیررسمى
آموزش هاى غیررسمى، بیشتر از آموزش هاى رسمى، مؤثر بوده و به نوعى اساس شخصیت کودک را شکل مىدهند. این تأثیر قابل قبول آموزش هاى غیررسمى، مدیون ویژگى هاى آن مىباشد که از مهم ترین آن ها مىتوان به مشارکت داوطلبانه، عدم وجود سلسله مراتب و مراحل در آن، هزینه هاى کمتر و تکیه بر کارآیى عملى، بیش از اعطای مدارک و گواهى نامه اشاره داشت؛ اما میان نظام آموزشى رسمى و غیررسمى نباید تقابل و تضاد وجود داشته باشد. در حقیقت این دو نظام مکمل یکدیگرند. نظام رسمى، پاسخگوى همه ی نیازهاى آموزشى و تربیتى انسان نیست؛ بر این اساس، کانون پرورش فکرى، فعالیت هاى خود را به طور غیررسمى به مخاطبین آموزش مىدهد تا با در اختیار گذاشتن فرصت هاى بهتر براى کودکان و نوجوانان، تعلیم و تربیت مدارس را در فضایى گسترده تر و امکانات متنوعتر تکمیل کند.
توجه ویژه به پرورش خلاقیت
خلاقیت، نوعى توان و مهارت ذهنى است که مى تواند با به تصویر کشیدن مسائل و پدیده ها و تجزیه و تحلیل آن ها، ایده ها یا راهحل هاى جدید و غیرمعمول را بیفزاید. بررسى ها نشان مىدهد که بین خلاقیت و محیط آموزشى و تربیتى، رابطه ای مستقیم وجود دارد. عقیده ی بسیارى از صاحبنظران این است که محیط هاى آموزش غیررسمى براى پرورش خلاقیت، بسیار مستعدتر از مدارس و مکان هاى آموزش رسمى است. بنابراین سعى مىشود در میان فعالیت هاى مراکز به آن دسته از فعالیت ها که امکان تعامل بیشترى میان کودکان و نوجوانان و محیط را فراهم مىکند توجه بیشترى شود.
الزامى نبودن حضور در مراکز و داشتن آزادى عمل
اعضاء، آگاهانه و به انتخاب خود با کانون ارتباط برقرار مىکنند و در صورت عدم همکارى یا عدم شرکت در فعالیت ها مورد باز خواست قرار نمىگیرند. به دلخواه آمدن کودک؛ یعنى انتخاب آگاهانه. پس او با تمام قواى ذهنى و قلبى خود در آن فعالیت شرکت مىکند و بیشترین تأثیر را مىگیرد.
حضور و مشارکت فعال اعضا
تعامل میان اعضا و مربیان، یکى از مهمترین رموز موفقیت آموزش هاى غیررسمى است. در این گونه آموزشها مربى نباید فاعل مطلق باشد. در این صورت ارتباط با کودکان و نوجوانان به بنبست رسیده و امکان هیچ گونه پرورش فکرى و تربیتى فراهم نخواهد بود. ماهیت فعالیت هاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان به گونه اى است که شرایطى را براى اعضا فراهم مىکند تا عضو باور کند که نیاز به یادگیرى دارد و باعث انگیزش درونى در او مىشود. به این ترتیب اعضا در کانون، دریافت کننده اطلاعات نمىباشند؛ بلکه خود درگیر فرآیندهاى آموزشی میشوند.
تنوع در فعالیت
تنوع در فعالیت
یکى از اهداف کانون، کشف استعدادهاى کودکان و نوجوانان است؛ لذا باید فعالیتهاى مختلفى وجود داشته باشد تا هر کسى بتواند فعالیت مورد علاقهی خود را انتخاب کرده و استعدادهاى خود را در آن زمینه نمایان کند. فعالیتهاى کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان همانند مدارس محدود به بعضى روشهاى مشخص و از پیش تعیین شده نمی باشد.
توجه به نیازهاى منطقهاى
از قابلیتهاى موجود در کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان، توجه به نیازها و اولویتهاى فرهنگى منطقه در هنگام اجراى فعالیتها در مراکز است. در کانون به دنبال نبودن محتواى مشخص درسى، هر مربى مىتواند شرایط منطقهای مرکز خود را به لحاظ فرهنگى، مذهبى و اجتماعى و حتى نیازهاى فردى در نظر بگیرد و سپس فعالیت هایى متناسب با این شاخص ها را اجرا کند.
راه حل ها و طرح هاى کاربردى
-فراهم کردن زمینهی ایجاد، انتقال و کاربرد اطلاعات، بین کانون و مدارس از طریق ایجاد سایت مخصوص تجربیات و تبادل اندیشه
-برگزاری نشست هایی جهت آشنایی کارکنان مدارس با فعالیت های کانون و به اشتراک گذاشتن مهارتها و دانش یکدیگر.
-با توجه به مجهز نبودن کتابخانه های مدارس و پیشنهاد رییس جمهور محترم مبنی بر وجود زنگ کتابخوانی در مدرسه ها؛ بهتر است در این ساعت، دانش آموزان در مراکز کانون، حضور یابند تا با انواع کتاب و شیوه های خلاق کتاب خوانی آشنا شوند.
- نظر به این که مدارس با داشتن امکانات آموزشی و پرورشی نتوانستهاند محیط مناسب برای تقویت خلاقیت دانش آموزان ایجاد کنند؛ این مهم از طریق حضور دانش آ موزان در محیط کانون، امکان پذیر است.
-بهتر است مسئولین فعالیت های فرهنگی در سازمان آموزش و پرورش، تنوع و تعداد برنامهها و فعالیتهای فرهنگی مدارس را افزایش دهند و استفاده از فعالیت های کانون را جزء لاینفک برنامه های مدارس قرار داده و آن را به صورت بخشنامه در آورند .
- بر اساس اعلام آمادگی مدارس و در نظر گرفتن بودجه ای برای تجهیز کتابخانه ها،همه ی محصولات کانون میتواند به مدارس برود. مراکز کانون میتوانند نمایشگاه های کتاب با تخفیف ویژه در مدارس برگزار کنند.
- کانون باید با معاونت پرورشی آموزش و پرورش، ارتباط برقرار کرده تا خرید از کانون را در قالب یک دستورالعمل به مدرسه ها ابلاغ کند.
- کانون میتواند با قرار دادن یک نماینده ی پرورشی مشترک بین کانون و مدرسه به نیازسنجی در مدارس پرداخته و آن را از طریق امکانات موجود در کانون رفع نماید.
بحث و نتیجه گیری
هم کانون و هم آموزش و پرورش به دنبال ارتقای فکری و تربیتی کودکان و نوجوانان هستند و ارزش های مشترکی را دنبال میکنند؛ اما روش ها متفاوت با یکدیگر است. در کانون به علاقه ی بچه ها و انتخابشان توجه میکنند و به دنبال آموزش غیررسمی بچه ها هستند.
گذشته از مسئلهی اوقات فراغت، سازمان هاى عهده دار آموزش هاى رسمى آموزش و پرورش نه فرصت و نه امکان آن را دارند که به همه ی آموزش ها و تربیت هاى مورد نیاز کودکان و نوجوانان بپردازند. به همین جهت، تعلیم و تربیت غیررسمى باید در کنار آموزش رسمى و نه در مقابل آن گسترش جدى پیدا کند. بنابراین صحبت از کانون به عنوان یک مؤسسه نیست؛ بلکه صحبت از نوع فعالیتى است که جامعه ی ما در شرایط فعلى به شدت به آن نیاز دارد. وجود روابط سالم، میان کانون و مدارس، می تواند با تأثیری که بر روی تبادل اطلاعات و انتقال دانش دارد، موجب افزایش مهارتهای دانش آموزان و در نهایت افزایش خلاقیت درآنها شود.
با توجه به اهمیت روز افزون مسالهی خلاقیت و ضرورت پرورش فکری کودکان و نوجوانان، و روبرو شدن با این واقعیت که کودکان در شرایطی وارد نظام آموزش و پرورش میشوند که به لحاظ روانی از آمادگی لازم، جهت پذیرش هنجارها، مهارت ها، رفتارهای جامعه پسند و پرورش تفکر خلاق برخوردارند، برخی از واقعیت ها حکایت از آن دارند که آموزش و پرورش در برخی از زمینه ها، در راستای تحقق تربیت خلاق دانش آموزان، موفق عمل نکرده است؛ بنابراین ارتباط موثر با کانون پرورش فکری و استفاده از فعالیت ها و امکانات آن در پیشبرد رشد ذهنی و آموزش مهارت های زندگی، تاثیر بسزایی دارد.
کانون میتواند با روش هایی چون تجهیز کتابخانه های مدارس، ایجاد سایت تبادل اندیشه، توجه به زنگ کتاب خوانی، برگزاری نمایشگاه های کتاب با تخفیف ویژه در مدارس، برگزاری نشست تبادل تجربیات با کارکنان مدارس، قرار دادن نمایندهی مشترک پرورشی و... مشکلات و نقاط ضعف مدارس را تحت پوشش قرار دهد.
امید است باگسترش ارتباط کانون پرورش فکری و مدارس، امکان اجراى فعالیت هاى جدیدتر، متنوع تر و متناسب با علوم پیشرفته ی دنیاى امروز و رفع مشکلات مدارس فراهم شود و به روشن شدن جایگاه شایسته ی کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان در جامعه بیانجامد و ضرورت وجود آن در کنار آموزش رسمى بر همگان محرز شود.
منابع
-اسماعیلی، ر. 1385. فرهنگ، مولفه ها و شاخص های فرهنگی، اصفهان: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی
-بیابانگرد، ا .1392. رابطه ی مشارکت در فعالیت های فرهنگی با خلاقیت در دانش آموزان، پایان نامهی کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان
-قاسمی، ن .1386. مروری بر فعالیت های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و نقش آن در رشد و شکوفایی استعداد های کودکان و نوجوانان
-مزیدی، م. گلزاری، س.1390. بررسی میزان برخورداری کتاب های فارسی دوره ابتدایی از مولفه های خلاقیت. مجلهی علمی پژوهشی برنامههای درسی، دورهی اول .
-میرکمالی، 1381. مبانی مدیریت منابع انسانی. چاپ اول. تهران: انتشارات یسطرون.
-وحیدی، پ.1392. نقش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تربیت کودکان
-Amabile TM.(1996). Creativity in Context, Boulder,Co:West view press.
سمیه احمدی دستگردی
مربی فرهنگی
فصلنامه چارباغ کانون اصفهان