در نگاه به هر چیز
که می خواهی آن را بشناسی باید که خوب در آن بنگری
برای آنکه در این سبزینه نگاه کنی و بگویی
"من بهار را در این درختان دیده ام"
دیدن جنگل کافی نیست باید همان شوی که می بینی
باید پیچش تیره رنگ ریشه ها و ترتیب منظم برگ ها شوی
باید به درون آرامش کم حجم میان برگ ها وارد شوی
باید که با فراغ بال آرامشی را که در نهانگاه آن بوده لمس کنی "جان مافیت"
مقدمه:
نمایش از دیر باز مورد توجه فلاسفه، اندیشمندان و مربیان بوده است. چنانچه مکاتب گوناگون فکری و هنری نمایش را به منزله ی وسیله ای کارآمد برای توسعه ی مفاهیم و معارف گوناگون در جامعه دانسته اند. نمایش یکی از اساسی ترین هنرها در ارتباط فرد با جامعه است که تاثیرات زیادی بر مخاطب و اجرا کننده دارند. تئاتر کودکان به عنوان یکی از حوزه های تخصصی هنر برای کودکان در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته است و کودکان را به سمت دنیای تخیل و هیجان و تفکر هدایت می کند. این امر می تواند در ساخت و رشد شخصیت آنها نقش عمده ای ایفا کند. تئاتر یک بازی دسته جمعی است و دارای برنامه و نمایش نامه ای است که بروی آموزش و پرورش کودکان نقش موثری دارد.
بسیاری از صاحب نظران معتقدند؛ تئاتر کودکان هم بهترین نمایش دهنده ی درون انسان است و هم نقش اساسی در رشد عاطفی و روانی کودک ایفا می کند. آنچه کودک از رفتار و عمل ما می آموزد به مراتب بیشتر از کلام و سخن است. این موضوع می تواند امکان تشخیص الگوهای مناسب و نامناسب را برای کودکان فراهم کند. توجه به این نکته باعث می شود از تذکر دادن و تنبیه غیر ضروری برای رسیدن کودک به رفتار مناسب کاسته شود. هم ذات پنداری مخاطب به خصوص خردسال با قهرمانان موفق، خیرخواه و مثبت اندیش و مخالفت با ضد قهرمان کوتاه ترین و موثرترین راه برای الگو پذیری کودکان است.
بدون تردید، یکی از وظایف اساسی ما در مورد کودکان تقویت قدرت تخیل آنان است. کودکان و نوجوانان ما از فرهنگ سنتی و اساطیری ما جدا شده اند و جذب تلویزیون شده اند که ذره ای در آن تخیل و خلاقیت وجود ندارد. بنابراین برای تقویت قدرت تخیل کودکان باید از روش های متنوع استفاده کرد. کودکان و نوجوانان ما به طور کلی منعکس کننده ی اعمال و رفتار اطرافیان خود هستند و چیزهایی را که می بینند بیشتر از آنچه می شنوند، می پذیرند. به همین دلیل اگر آموزش ما به صورت عملی یا در قالب نمایش و تئاتر کاغذی1 ارائه شود مسلما نتایج بهتری از بیان آن به صورت پند و اندرز و یا آموزش مستقیم بدست می آوریم. تئاتر می تواند ضمن سرگرم کردن کودکان، هویت جدیدی برای آنها داشته باشد و آنها را به درجاتی بالاتر از آنچه هستند هدایت کند.
اگر شرایط و امکانات لازم برای دیدن تئاتر در بیرون از منزل را نداشته باشیم، می توانیم با استفاده از تئاتر کاغذی این امکان را در منزل فراهم کنیم. هدف از ارائه مقاله حاضر ، آشنا ساختن مخاطبان عزیز با هنر تئاتر کاغذی است. بدون تردید، برنامه ریزی در این حوزه می تواند افق های جدید و روشنی را برای مدیران و برنامه ریزان فراهم نماید. تا با بهره گیری ازآن بتوانیم زمینه ی رشد و تعالی این رشته را به منظور ساخت شخصیت کودکان و ارائه راهکار هایی برای رشد، شکوفایی وتقویت احساسات عالی انسانی فراهم نمائیم.
کند و کاوی در هنر تئاتر کاغذی:
اگر به هنر تئاتر کاغذی علاقمند هستید ویا می خواهید؛ با ابزار دم دستی مثل کاغذ، مقوا و روزنامه باطله آثار نمایشی زیبایی را خلق کنید یا اگر قصد درست کردن بازیگران نمایش با نقاشی و بعد صحبت کردن در مورد قصه آن را دارید بهتر است در مورد تئاتر کاغذی مطالب بیشتری بدانید. تئاتر کاغذی یا میکرو تئاتر که به تئاتر مدل[1] یا اسباب بازی[2] نیز شهرت دارد. بیانگر گونه ای خاص از اجرای شیء محور است که ریشه آن به قرن نوزدهم بر می گردد. این تئاتر نوعی از تئاتر عروسکی می باشد که تمامی اصول و مبانی تئاتر عروسکی در آن لحاظ شده است و ویژگی اصلی آن کوچک بودن صحنه و تمامی عناصر آن و استفاده از کاغذ و مقوا به جای دکور و عروسک می باشد. همچنین سه عنصر بازیگردانی، قصه گویی و طراحی از عناصر ویژه در اجرای تئاتر کاغذی به شمار می رود. قدمت این هنر به جنگ جهانی اول برمی گردد که نخستین بار برای سربازان انگلیسی اجرا شد. تفاوت اصلی تئاتر کاغذی با دیگر انواع تئاتر عروسکی اجرای آن در قالب مینیاتوری و کوچک است. این در حالی است که تمامی عناصر اجرای تئاتر از جمله کارگردانی، دکور، نور و صدا و ... در اجرای آن دخیل است. این نوع تئاتر به دلیل ویژگی خاص خود در جاهای مختلف قابل اجرا می باشد. تئاتر اسباب بازی را به این جهت تئاتر کاغذی می خوانند چون تمام قطعات لازم برای ساخت یک پیش صحنه ی اسباب بازی، گروه های شخصیت کاغذی و متن نمایش در یک کتابچه قابل گنجاندن است و از یک دسته شخصیت کاغذی و یک خط داستانی تهیه شده است که به آسانی در خانه آماده می شد و هر خانواده می توانست اعضای خود را با اجرای آن سرگرم کند. این تئاتر اغلب به صورت یک مجموعه تولید شده و بروی کاغذ به صورت سیاه و سفید، نیمه رنگی و تمام رنگی شامل قاب صحنه، شخصیت ها، مناظر چاپ می شد و در بخش هایی از سالن های اپرا یا نمایش های واریته به فروش می رسید. این مجموعه به علت گران بودن در بین خانواده های اشرافی و میهمانان آنان اجرا می شد. در تاریخچه ی هنر تئاتر کاغذی نام افرادی چون "جان لیکلی گرین"، "ویلیام وست"، ویلیام جرج وب"، "بنجامین پولاک" به چشم می خورد. این هنر به علت اینکه خانودگی بوده در بین نسل های مختلف دست به دست شده است و تاریخچه های گوناگونی برای آن بیان شده است. تکنیک های اجرایی آن متنوع و متفاوت است. صحنه ی تئاتر برای خود جلوخان دارد که مرکب از چارچوب، سردر و چندین لژ به عنوان لژهای جلوی صحنه است که روی هم رفته صحنه تئاتر را تشکیل می دهند. این پرده ی سنگین که به نقش و نگار آراسته شده است، دکورها را از جلوی دید تماشاگر پنهان می کند و حوادث نمایش نامه در قالب این دکور اجرا می شود.
این دنیای عروسکی به طور قطع تماشاگر را نسبت به سایر اشکال اجرایی، در رابطه ای متفاوت با صحنه قرار می دهد. بزرگتر بودن نمایشگر از دنیایی که در برابر او به نمایش گذاشته می شود، به طور حتم می تواند باعث نوعی مصاحبت بین تماشاگر و شیء شود. قرار گرفتن بر فراز عروسک درست مثل نحوه ی ایستادن عروسک گردان ها می تواند، این حس را القا کند که از جایگاه برتری شاهد نمایش هستند. مشکلات و نگرانی ها زمانی که درون یک جعبه ی کوچک قرار بگیرید کمتر طاق فرساست و به نظر می رسد بیشتر قابل برنامه ریزی و حتی قابل رفع تلقی می شوند. تماشای حرکات ناقص عروسک های کاغذی با تعدای کمی مفصل که شاید داشته باشد و شاید نداشته باشد، امکانات محدود حرکتی آنها همه و همه بخشی از لذت تماشای این فرم است. ظرافت و خشکی بدن این اجراگران کوچک و انجام موفقیت آمیز چند حرکت محدود که توانایی اش را دارند، بیشتر حس تمجید و تحسین را در بین تماشاگران ایجاد می کند تا اینکه به خاطر حرکاتی که نمی توانند انجام دهند مورد عیب جویی قرار گیرند. تماشاگران از دست و پا چلفتی بودن این پیکره ها و از جلوه های ویژه ی ساده و کم تکنولوژی نورهای رنگارنگی که روی پیکره های رنگی نقش می بندد، شگفت زده می شوند. بیشتر حس همدردی می کنند. به طور کلی تئاتر اسباب بازی در تناقض ها رشد می کند. ما هم بزرگ هستیم هم کوچک، هم دانای کل هستیم، هم بی خبر از همه چیز، هم میهمان هستیم هم مزاحم و درگیری های زیادی بین محدودیت های آشکار اجرا و امکانات نامحدود آن در جریان است. در این تئاتر زمانی که پرده ی ظریفی گشوده می شود مخاطب را تا دنیای جادوی خیال پیش می برد. طاق پیش صحنه و تخت بودن پیکره های مقوایی یا کاغذی ما را به خطا می اندازد که دنیای پیش روی ما محدود است. اما استفاده از پرسپکیتوی که ارمغان دوره ی رنسانس است و نقاشی پس زمینه ای مقوایی، نقطه ی گریزی را در دوردست ها نشان می دهد. طراحی زاویه دار گوشه های صحنه به پرسپکتیو زمینه، عمق بیشتری می دهد و نمایش پیکره ها به گونه ای است که پیکره های بزرگتر نزدیکتر به جلوی صحنه و پیکره های کوچکتر، با فاصله ی دورتر جا می گیرند. تئاتر اسباب بازی تمامی عناصر لازم را در خود دارد. جزئیات ظریف آن حاکی از این است که جهان کوچک تمام نیازهای ما و هر آنچه را در دنیای بزرگ خود تصور کنیم را داراست. تئاتر کاغذی شیوه ی دو بعدی دارد چون ابتدا شخصیت ها و بعد زمینه را آماده می کنیم. در این فرم اجرا با وجود اینکه عروسک گردان ها در پشت یا کنار صحنه می ایستند اما به نظر می رسد نقش قصه گو یا راوی اساسی و بنیادی است. عنصر روایت در آن بسیار مهم است این دنیا برای کامل شدن به راوی نیاز دارد و اغلب قصه گو به اندازه ی عناصر روی صحنه مورد توجه قرار می گیرد. تئاتر کاغذی به دلیل ویژگی تخت بودن و اتکای زیاد به قصه گویی تصویری نزدیک است. در این فرم اجرایی، قصه گو از مجموعه ای از تصاویر نقاشی شده استفاده می کند تا قصه را با تصاویر همراه سازد. جان ماک در کتاب خود با عنوان "هنر اشیا، کوچک" تاکید می کند تجربه های زیبا شناختی ما مضمونی کاملا جسمانی دارند. در هنگام مشاهده ی تئاتر اسباب بازی درک ما از بدن و ابعاد آن مبنایی برای سنجش به ما می دهد. ارزیابی زیبا شناختی بر اساس تجربه ای که از قابلیت بدن ما شکل گرفته بستگی دارد. هر چه اجسام به سمت کوچکتر شدن می روند، بیشتر قوه ی تخیل و اداراک جسمانی ما را به چالش می کشند.
همانطور که استیو تیس به آن اشاره می کند زمانی که اندازه ی عروسک ها کوچک می شود بر دو قطبی بودن یعنی عروسک و عروسک گردان تاکید بیشتری می شود و حتی زمانی که از حالت سه بعدی به حالت تخت در می آید و فضای کمتری را اشغال می کند بر این وجهه دوگانه تاکید بیشتری دارد. ما به خاطر فاصله ای که بین هشیاری بدنی و حافظه ی حسی داریم از تشخیص فاصله ای بین خود و عروسک لذت می بریم. تا آنجا که به خاطر عروسک ها تخیل خود را به کار انداخته تا تمام ابعادی را که کم دارند به منظور کمک به همبازی کوچک مان پر کنیم. به این علت ما خود را به عنوان تماشاگر در موفقیت های اجرایی سهیم می دانیم.
تئاتر کاغذی و تاثیر آن بروی کودکان:
در این نوع هنر نمایشی فرد می تواند افکار، عقاید و احساسات خود را بروز دهد و از این راه قوه ی ابتکار و خلاقیت خود را در تمام سطوح یادگیری رشد دهد. در بین صاحبنظران حوزه ی تعلیم و تربیت، نظرات بلوم در مورد جایگاه هنر در بالا بردن توانایی ها و مهارت های ذهنی فرد قابل تامل است. از نظر بلوم، هنرها، مهارت ها، فرایندهای ذهنی، سازمان دهی و بازسازی مورد نیاز را برای رسیدن به منظوری معین را مورد تاکید قرار می دهند. توانایی ذهنی ترکیبی از دانش، مهارت ها و هنرهای ذهنی است. وی معتقد است نقش توانایی ها و مهارت های ذهنی(هنرها) در درجه ی اول کارآمدی در یادگیری است زیرا: 1- توانایی ها و مهارتهای ذهنی ارزش انتقال بیشتر و کاربرد وسیع تر از دانش را دارند.
2- دلیل دوم کار آمدی توانایی ها و مهارتهای ذهنی، در یادگیری دوام آنهاست. مطابق با نظریه های یادگیری، بازده های پرورشی که بتوانند آن را با موقعیت های متفاوت تعمیم داده شوند، می توان انتظار دوام بیشتری داشت. کارهای دستی تمرین خلاقیت است که بیشتر از طریق جمع آوری اشیا حاصل می شود. به نظر می رسد که بین کارهای دستی و مغزی رابطه ی معکوسی وجود دارد. مطابق با گفته های آلفرد نورث وایت هد، عدم استفاده از کارهای دستی، یکی از علل رخوت فکری است. تئاتر کاغذی قدرت تفکر و خلاقیت فرد را افزایش می دهد به صورتی که خود فرد هم طرح را به وجود می آورد و هم آن را اجرا می کند. در تئاتر کاغذی کودک از مشتی کاغذ، چیز نو و جدیدی را خلق می کند که این امر می تواند باعث تقویت خلاقیت فرد شود. به طور کلی می توان تاثیرات این هنر کاغذی را در موارد زیر خلاصه کرد:
1- افزایش قدرت تخیل و آگاهی های زیبا شناختی
2- ایجاد و تقویت تفکر مستقل و منتقدانه
3- بالا بردن سطح ارتباطی و شناخت نسبت به خود
4- کسب آگاهی، ارزش های فرهنگی داستان های مناسب جهت اجرای تئاتر به تجارب جدید تبدیل
می شود.
تئاتر کاغذی بروی درک زیبایی، شناخت جزئیات و بالا بردن قدرت درک کودکان نقش بسزایی دارد و می تواند کودک را در جریان رشد خلاقیت های ادبی و هنری کمک نماید و باعث ایجاد آرامش و شکوفایی احساسات عالی شود. یکی از نقش های اساسی این هنر ایجاد و تقویت نیروی شگفتی و هیجان است که اگر با پالایش روحی همراه باشد. منجر به ایجاد خلاقیتی مثبت و سازنده می شود و به نیاز کودک در رابطه با ابراز خود کمک فراوانی می کند. فرد می تواند افکار عقاید و احساسات خود را بروز دهد.
تخیل و رویا در تئاتر کاغذی:
پرلز(1973) برای کنش انسان دو سطح قائل است: "سطح عمومی" که همان رفتار آشکار است. "سطح خصوصی" که منظور گرایش به رویا، بیداری و خیال پردازی است. وی رویاگری آگاهانه در بیداری را نمایش خاموش نامیده است. با کارکرد حواس در کودک، تخیل عمدی یا نمایش خاموش آغاز می شود و تا آخر عمر بروی ذهن باقی می ماند و هزاران نمایش نامه بزرگ و کوچک را به اجرا در می آید. ساخت رویاهای داستانی یا تصاویر دنباله دار خیالی، توانایی است که به کودک این امکان را می دهد که ما از همه چیزهای حاکم طبیعی یا تاریخی تجربه کسب کنیم. گاه دیوارهای زمان را می شکند و گذشته و آینده سفر می کند و گاه محدودیت مکان را در بردارد تا در لامکان سیر کند. این داستان های رویایی که در تالار خیال کودک به صحنه می روند باعث توسعه، تجرید و انتزاع در مغز می شود و این نیرو و اسباب ضرورت شناخت از جهان نوجوانی را فراهم می کند. کودک در ذهن خود به بازیگری می پردازد، گاه شیر می شود و گاه خرس و گاهی گلی در باغچه. نقش تئاتر کودک هدایت تخیلات و نزدیک کردن او به امور عینی است. کودک محروم از تئاتر همیشه با رویاهای روز خود درگیر است و ناگزیر از خیال پردازی است او ارتباطش را با واقعیت از دست داده است و شاید تا آخر عمر در برخورد با وقایع پیرامون به برداشت های سطحی و عجولانه و نادرست تکیه کند. در صحنه ی تئاتر، همه اشیای خانه و تدارکات آن به صورت واقعی و عینی بروی صحنه چیره می شود تا واقعیت را تجربه کند.
سخن پایانی:
کودکان و نوجوانان تا حدودی به هم شباهت دارند. آنان به راحتی در جریان تئاتر غوطه ور می شوند و آماده پذیرش هر محصول ارائه شده به عنوان اثر کامل و تمام عیار که نیازی به تلاش خلاقانه ندارند، می باشند. به منظور تصفیه ی سلیقه ی تماشاگر کودک و نوجوان باید راه های متفاوت برای تحریک انرژی ذهنی آنان، ترغیب و تشویق ایشان برای مشارکت در نمایش، همراه با تخیل فردی فعال می تواند در پیشبرد این هدف موثر باشد. ایده هایی که می توان در تئاتر کاغذی استفاده کرد متنوع و متفاوت هستند از جمله کتاب های درسی، روزنامه ها، کتاب های شعر و داستان، تجارب و خاطرات شخصی. علاوه بر این موارد منابع سمعی و بصری از جمله برنامه های تلویزیونی فیلم و عکس می تواند قابل استفاده باشد. مربی می تواند با خلق ایده های جدید برخاسته از فکر خودش بچه ها را به سمت ایده سازی در زمینه تئاتر کاغذی ترغیب نماید. تئاتر یک ابزار پرورشی است و به همین دلیل در آموزش و پرورش باید مورد توجه قرار گیرد با کمک این ابزار می توانیم، ابتکارات بچه ها را شکوفا کنیم. عرفان عبد المنافع پژوهشگر تئاتر عرب می گوید: هر اثر هنری که به کودک ارائه می کنیم هر اندازه از تکنیک و محتوایی عمیق تر برخوردار باشد، تاثیرات ژرف تری به جا می گذارد. اگر تئاتر کاغذی را بسط دهیم و به نقش آموزشی و پرورشی آن توجه کنیم، می توانیم گام های بلندی در جهت رشد و پرورش کودکان و نوجوانان داشته باشیم. زیرا تئاتر کاغذی بر روح و روان کودکان و نوجوانان تاثیر زیادی دارد و شخصیت خلاقانه آنها را ارتقا می بخشد.
منابع و ماخذ:
- دایره المعارف کودکان و نوجوانان، انتشارات پیام آزادی، چاپ پنجم 1381
- نمایش کودکان، ترجمه حسین سیدی، چاپ اول، نشر برگ،1377
- پاکباز، رویین، دایره المعارف نصر، انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ پنجم، ص261
- تئاتر کودکان و نوجوانان، داوود کیانیان، تربیت، چاپ ضرورت حضور فانتزی در تئاتر کودکان و نوجوانان 1388
- الکلس اسبورن، پرورش استعداد همگانی ابداع و خلاقیت، ترجمه حسن قاسم زاده، تهران، انتشارات نیلوفر 1386، ص41.
- قائمی، علی، زمینه تربیت، تهران، انتشارات امیری،1370، ج7، ص220
-کیانیان، داوود، تئاتر کودک در ایران، تهران، انتشارات نمایش، چاپ اول، 1387
- اکبرلو، منوچهر، پرواز پروانه خیال، تهران، انتشارات نمایش، چاپ اول، پائیز 1385
- خسرویان، فریبرز، تئاتر گامی به سوی شکوفای تخیل و خلاقیت در دانش آموزان، مجله رشد آموزش هنر زمستان 1389
- فدایی، سیدحسین، تئاتر و کودکی، انتشارات نمایش، 1388
Theater.volome 39(3) Duke university press- jan 1,2009
Perlz,f (1973)the gestalt approach. Eyewitness to the rapy.Benlomond,ca. sciene 8 Behavior Book
[1] Paper theatre
[2] Model theatre
[3] Toy theatre
