چکیده
در این مقاله با توجه به ویژگیهای قصهگویی و فعالیت ادبی در کانون به نقش و تأثیر قصه بر این فعالیت پرداخته میشود. در این راستا پژوهشهای انجام شده در این زمینه و مرتبط با قصه و فعالیت ادبی یا جنبههایی از آن نظیر واژگان و مهارتهای زبانی مرور میشود. این مقاله به صورت کتابخانهای انجام شده است و در پایان پیشنهاداتی کاربردی در امر قصهگویی با توجه به اهداف فعالیت ادبی ارائه شده است. سعی شده حداقل یک پیشنهاد برای هر کدام از بخشها داده شود. با توجه به بررسیهای انجام شده در این مقاله رابطه تنگاتنگی بین قص و قصهگویی با فعالیت ادبی بهخصوص در کلاسهای ادبی- حضوری و کارگاه داستان دیده میشود.
آزاده جعفری
1- مقدمه
قصه همواره دریچهای بوده است که از همان حضور آدمی در جهان هستی او را به افقهای دوری در خیال پیوند داده است. از همان آغاز رازهای آفرینش هر یک در خیال او داستانی شده است برای پاسخی به ذهن پرسشگر و خلاقش. این نقاشی خیالی که در کلام رنگ میگیرد مفری بوده است برای پناه از ترسها، ندانستنها و گریز از تنهایی و ظرفی برای پرسشهای اساسیاش. همین همراهی دیرینه داستان نشانگر اهمیت این هنر است. قصه داستانی است که به زبان میآید و مرکبی است که کودک را میبرد تا شگفتی و هیجان ماجرا و تا تجربه زبان و لذت سرگرمی. دانستن و ندانستن اینکه با هر قصهای چه دریچهای برای کودک گشوده میشود اگرچه در آنچه او ب چنگ میآورد تفاوتی حاصل نمیکند ولی برای مربی شناخت و تجربهای لذتبخش میسازد و راه را برای ادامه مسیر روشن میسازد و پرهیجان. چرا که میداند چه راهی، به چه مقصودی و با چه ابزاری قدم برمیدارد و تغییر را در پیشانی آثار شفاهی و مکتوب کودک و نوجوان میبیند و میخواند.
2- پژوهشهای مرتبط
بهرغم تلاش نگارنده پژوهشی مستند و مکتوب در زمینه موضوع مقاله حاضر یعنی نقش قصه در گسترش فعالیت ادبی یافت نشد، در حالی که در حیطه تأثیرات و نقش قصه و قصهگویی بر کودکان موارد متعددی دیده شد که بیشتر جنبه نظر دارند تا تحقیقی. به هر رو مواردی از تأثیر قصه بر ذخیره واژگانی و قصه و زبان دیده شد که اجمالاً به آن اشاره میشود.
«تأثیر قصهگویی بر خزانه لغات کودکان 3 تا 6 سال»، (نازنین سالاری) 82-1381، این پژوهش که در رشته مشاوره در مقطع کارشناسی ارشد انجام شده است با هدف بررسی تأثیر قصهگویی بر دایره واژگانی کودکان انجام گرفته است. این تحقیق که به صورت میدانی انجام گرفته نشان میدهد قصهگویی بر خزانه لغات کودکان تأثیر دارد و در عین حال متغیر سن را نیز در این تأثیر دخیل دانسته است. ولی جنسیت را عامل تأثیرگذاری نمیداند. در این پژوهش ذخیره واژگانی مهم بوده و ارزیابی شده است و نه تنها واژههای به کار گرفته شده توسط آزمونشوندهها مهم بوده است بلکه واژههای قابل فهم نیز ملاک قرار گرفته است.
پژوهش دیگری که به نوعی قصه را متغیر اصلی قرار داده است پژوهش (حمیده رفیعی) با عنوان «بررسی تأثیر قصهگویی بر ممهارت خواندن دانشآموزان» بوده است که در سال 89-1388 انجام گرفته است. در این پژوهش که به صورت میدانی انجام شده است و دانشآموزان دوم ابتدایی مورد بررسی قرار گرفتهاند، قصهگویی بر تقویت مهارت در لحن و آهنگ کلام تأثیر داشته است و همچنین بر درک و فهم کودکان آزمونشده اثرگذار بوده است. به علاوه قصهگویی بر تقویت دریافت پایم اصلی داستان نیز مؤثر بوده است. صرف نظر از دو نمونه یاد شده موارد پژوهشی دیگر به تأثیر قصه بر جنبههای دیگر رشدی و عاطفی کودک نظر داشتهاند که از موضوع مقاله حاضر دورند.
3- قصه و فعالیت ادبی
از فعالیتهای اصلی مرکز آفرینشهای ادبی، برگزاری کلاسهای ادبی- حضوری و بعد از آن برگزاری کلاسهای کارگاهی شعر و قصه است. در کنار این فعالیتها، آموزش مکاتبهای و کلاسهای شعر و قصه کودکان، انجمنهای ادبی شعر و داستان نیز اجرا میشود که در این مقاله قصد بر این است که با توجه به اینکه مخاطبین کلاسهای ادبی- حضوری عمدتاً کودکان و مخاطبین کارگاهها نوجوانان هستند، به نقش قصه در این کلاسها و تأثیر آن در گسترش و جذابیت این فعالیت پرداخته شد. با این توضیح اهداف و چشمانداز کاری مربیان در این کلاسها را از نظر گذرانده و در مقابل کارکرد قصه و قصهگویی با توجه به تأثیراتش بر این فعالیتها بررسی میشود. از طرفی از میان اهداف قصهگویی (ناظمی 1385 به نقل از رضا غنی) اهداف آموزشی، اهداف پرورشی، اهداف سرگرمکننده و اهدافی فرعیتر که در ارتباط با فعالیت ادبی و موضوع مورد توجه این مقاله است. در کارکردهای آموزشی قصه هر آنچه مربی یا معلم قصد منتقل کردنش را داشته باشد قابلیت چرا که «آموزش از طریق قصهگویی، مطالب را زنده، شوقانگیز و جذاب میکند.» (ناظمی 1385) در اهداف آموزشی، پیشرفت و گسترش خلاقیت، غنای آموزش زیباییشناسی، آموزش ادبیات، آموزش مهارتهایی نظیر خوب گوش کردن مدنظر است. در کارکرد و هدف پرورشی، قصهگویی، نظم فکری و تمرکز حواس، تقویت مهارت کلامی، توانایی تفکر و تعقل مورد توجه است. به علاوه در کنار این کارکردها قصه به ایجاد رابطه عاطفی بین مربی و کودک و نوجوان کمک کرده و بهخصوص کودک و نوجوان را به خواندن تشویق مینماید.
3-1- قصه و لذت و تجربه ادبی
یکی از ویژگیهای قصه گویی، سرگرمکنندگی و لذتبخش بودن آن است. «لذت بردن از شنیدن یک قصه مقصود اصلی و ابتداییترین توجیه برای یک قصهگو میتواند باشد.» (مرادحاصل، 1382) این ویژگی نه تنها کودک را جذب میکند بلکه او را با دنیای تازهای از زبان و کلام و داستان روبهرو و آشنا میسازد. قصهگویی جنبه پررنگی از ادبیات شفاهی است که ضمن تأثیر در غنای زبانی کودک- که بعد از این به آن اشاره خواهد شد- در آشنایی و انس او با داستانهای عامیانه، فولکور، باورها و آداب و سنن مؤثر است. این همان جنبهای است که در یکی دو محور اساسی فعالیت ادبی یعنی تجربه ادبی مدنظر است. «در لذت و تجربه ادبی سعی بر وسعت بخشیدن به کنجکاویهای کودک و نوجوان و گسترش دادن ظرفیتهای ذهنی او برای تجربههای بیشتر است.» (مدیریت آفرینشهای ادبی، 1387)
کودکان و نوجوانان از طریق قصهگویی یا قصهخوانی با ادبیات آشنا و یا در آن عمیقتر میشوند. از کارکردهای قصهگویی یکی همین مواجه ساختن کودکان و نوجوانان با نش و داستان است که البته یکی از اهداف قصهگویی نیز هست؛ هدف پرورشی. «تربیت ذوق ادبی و هنری کودکان و نوجوانان، تقویت حس کنجکاوی آنان [...] حاصل ایجاد ارتباطی است که کودکان با مربی قصهگویی ایجاد میکند.» (ناظمی، 1385) از آنجایی که شنیدن داستان برای کودکان جذاب است و سرگرمکننده، قصهگویی و قصهخوانی میتواند ضمن تنوع بخشیدن به فعالیت ادبی در راستای هدف تجربه ادبی نیز مؤثر باشد.
3-2- قصه و تربیت ادبی
در تربیت ادبی که موازی با تجربه ادبی صورت میگیرد «مخاطبین تشویق میشوند تا بیشترین برداشت را از تجربیات روزمره خود داشته باشند و با نگاه ادبی بتوانند این تجربیات را به ادبیات نزدیک کنند. جزئیاتی که در محیط زندگی کودک یا نوجوان وجود دارد اعم از پدیدهها، رویدادها و انسانها مایههای اصلی برای تخیل و نوشتن خلاق است.» (مدیریت آفرینشهای ادبی، 1387) و در ادامه کودکان و نوجوانان میآموزند چگونه زبان و تخیل را برای خلق یک داستان به کار گیرند و بهخصوص زمانی که وارد کارگاههای داستانی میشوند میآموزند که چگونه از آنچه در توجه به محیط و تجربه داستان آموختهاند برای توصیف فضاهای داستانیشان بهره گیرند.
3-2-1- قصه و تجربه محیط
قصهها، داستان انسانها و اقوام و پدیدههاست و همه آن چیزی را منعکس میکنند که در دنیای آدمی بهطور ذهنی و عینی میگذرد. در قصهگویی، قصهگو با بیان احساسات شخصیتهای قصه و تصویر فضاهای آن حسهای کودک و نوجوان را به کار و تجربه میآورد. وقتی کودک در معرض قصهای مثل «دیگ مسی» قرار میگیرد، داستان دو برادر که دیگ مسی بزرگی پیدا میکنند و هر چه از آن میخواهند به فور به آنها میدهد و آنها در قیقی میان دریا از دیگ مسی نمک میخواهند و… در این داستان مخاطب شوری نمک دریا را حس میکند و بعد از این با درک تازهای از این حس آن را به کار میگیرد و چه بسا در فعالیت ادبی او نیز تأثیرگذار باشد. دقیقاً این همان نقطهای است که مورد توجه فعالیت ادبی نیز هست. در مرحله اولیه تربیت ادبی «تقویت و پرورش حواس» هدف کلی مورد نظر فعالیت ادبی است که در پی آن بهکارگیری بهتر حواس پنجگانه، توجه بیشتر به محیط اطراف و دریافتهای تازه از پدیدهها و محیط توسط اعضا مدنظر است. (عطاءالهی، 1384) در این طرحها که در قالب بازی و سرگرمی انجام میشود، کودک در بهکارگیری حواسش آگاهانهتر عمل میکند. همین توجه به محیط اطراف و بهکارگیری آگاهانه حواس در گام بعدی فعالیت ادبی به توصیف و فضاسازی داستان کمک میکند. این در حالی است که اگر در انتخاب قصه به این امر توجه شود کارکرد مستقیمی در مرحله اولیه کلاس ادبی یعنی تقویت و پرورش حواس دارد. به علاوه با قصهگویی در گروه سنی نوجوان در مرحله «مشاهدهنویسی» نیز توجه و دقت در جزئیات، کشف روابط بین آنها و توصیف حسی و عاطفی آنها که از اهداف مشاهدهنویسی است برآورده میشود.
3-2-2- قصه و زبان
قصهگویی نوعی ادبیات شفاهی است. (ناظمی، 1385) آشنایی با نوع شفاهی ادبیات درک تازهای از زبان را به کودک و نوجوان میبخشد. افسانهها، متلها و حکایات که در قالب قصه برای کودکان و نوجوانان بیان میشود دانش زبانی آنها را غنی میسازد. حتی اگر آن زبان را به کار نگیرند و از واژگان آن استفاده نکنند زبان قصه را تجربه کرده و با دنیای زبانی تازهای مواجه میشوند. قصه در قالب کلام جان میگیرد و اولین برخورد کودک با قصه با شنیدن واژهها، جملات کوتاه و مرکب، لحن و کلام است. به این طریق کودک زبان را بهطور غیرمستقیم آموزش میبیند. «اولین اثر قصهگویی، در شکلگیری ادبیات گفتاری کودکان است. بسیاری از کلمات، واژهها و مفاهیم ادبی را از طریق احساس خود درک کرده و کاربرد صحیح آن را میآموزد.» (ناظمی، 1385)
همانطور که ساراکن رایان در مطلبی تحت عنوان «قصهگویی: راهی برای آموزش زبان مادری و تربیت ذوق هنری» مینویسد، قصهگویی با روشی کاملاً طبیعی و عاطفی زبان مادری را آموزش و قواعد آن را منتقل میکند. او با اشاره به حساسیت دوره ابتدایی در آموزش زبان معتقد است معلم در نقش یک قصهگوی خوب میتواند مهارت خوب گوش کردن و مهارت زبانی کودکان را بالا برده و با خوب تلفظ کردن، استفاده از عبارات صحیح و اصولی و خوب بیان کردن و دیگر تکنیکهای زبانی، الگویی صحیح در اختیار قرار داده و تأثیرگذار باشد. (ص 50 و 44)
در سطحی بالاتر و در بررسی تأثیر قصه بر نوجوانان در فعالیت ادبی کارگاهی، قصه تجربه خوبی در گفتوگونویسی در اختیار نوجوانان قرار میدهد. با توجه به اینکه جنبه شفاهی قصه برجستهتر است قصه میتواند به نوجوانان قابلیت گفتوگو را در تیپسازی و شخصیتپردازی نشان داده و بهطور غیرمستقیم آموزش دهد.
برای فعالیت ادبی در حیطه زبان دو بُعد میتوان در نظر گرفت: بُعد شفاهی و بُعد مکتوب. با اشاراتی که رفت واضح است که جنبه شفاهی این فعالیت را میتوان از طریق قصه و قصهگویی تقویت کرد و پرورش داد. بهخصوص که گاهی دیده میشود به این بُعد از کار در قیاس با بُعد مکتوب کمتر پرداخته میشود و کلاس ادبی بیشتر در ارائه و تجربه آثار مکتوب معنا مییابد.
از طرفی با مروری گذرا به مرحله دوم از فعالیت ادبی و اهداف آن تأثیرگذاری قصه بر فعالیت ادبی به خوبی نمایان میشود. در گام بعدی کلاس ادبی «آشنایی با کلمه و جمله و کاربردهای آن به عنوان ابزار کار ادبی» مورد توجه است، و با اهدافی نظیر: آشنایی اعضا با ظرفیتهای مختلف کلمه و جمله، غنی و گسترده شدن دایره واژگانی اعضا و ایجاد توانایی نوشتن جملههای زیبا و حسبرانگیز در اعضا انجام میشود. (عطاءالهی، 1384) به این ترتیب مربی قصهگو با بیان درست آواها و واژهها و تغییرات در لحن و کلام کودک و نوجوان را با قابلیتها و انعطافهای زبانی آشنا و درگیر میکند.
3-2-3- قصه و تخیل
حیطه وسیع تخیل بخش مهمی از کلاس ادبی را میسازد. این بخش از کار با اهدافی نظیر: «وارد کردن اعضا به فضاهای نامتعارف و انگیزه عمل بیشتر برای شکستن قالبهای کلیشهای، تجربه فضاهای ذهنی تازه در خیالپردازی، وسعت دادن به دامنه سوژهها برای خیالپردازی، پیدا کردن ارتباطهای تازه بین چیزهایی که به نظر بیارتباط هستند و یا ارتباط معمولی دارند و گذاشتن اعضا در یک موقعیت تازه و جذاب بهخصوص چیزهایی که مورد علاقه بچههاست، انجام میشود.» (عطاءالهی، 1387) اگرچه در این بخش اهداف به صورت جزیی مطرح میشود و شاید در نگاه اول از اهداف و کارکردهای قصهگویی دور باشد ولی مستقیماً با گسترش و پیشرفت خلاقیت که یکی از کارکردهای قصه است در ارتباط است. چرا که «تخیل سر منشأ خلاقیت است.» (یوسفی، 1386) و کنشهای داستانی قصه ذهن کودک را ورز میدهد و سبب بالندگی او میشود. هنگامی که کودک با اثری همذاتپنداری میکند آرام آرام عرصه تخیل او نیز شروع به بیدار شدن میکند و هر چه این پدیده عمیقتر باشد میدان ذهنی کودک وسیعتر و ژرفتر میگردد (یوسفی، 1386) و این میدان ذهنی بستر مناسبی است برای فعالیت ادبی و داستانپردازی. هر قصهای ماجرایی را دنبال میکند و این ماجرا مخاطب را با فراز و ابهاماتی مواجه میکند همین نکته حس کنجکاوی کودک را برای پیشبینی و گرهگشایی ماجرا برمیانگیزد و او را سرگرم میکند و در عین حال تخیل او را پرورش میدهد. و این چنین است که «داستان میدان خیال کودکان را گسترش میدهد و موجب پرورش ذهن و هوشیاری آنان میشود.» (ناظمی، 1385)
3-2-4- قصه و اشتیاق نوشتن / بازگویی داستان (آمادگی برای نوشتن)
هر چه کودک و نوجوان بیشتر در معرض قصه و داستان قرار بگیرد بیشتر در خود احساس توانایی در نوشتن میکند. بیشتر به این دلیل که ذهن و تخیلش برای قصهپردازی آماده و خلاق میشود. همانطور که اندرو رایت معتقد است داستانگویی باعث تشویق و عکسالعمل بچهها برای خواندن و نوشتن میشود. (رایت، 1384) در همینجاست که یکی دیگر از کارکردهای قصه و قصهگویی یعنی پرورش ذوق هنری با هدف فعالیت ادبی آمادگی برای نوشتن همسو میشود.
4- پیشنهادات
فعالیت ادبی، چه در مرحله طرحهای ادبی در کلاس ادبی- حضوری و چه در کارگاهها میتواند از قصه و قصهگویی بهره فراوانی ببرد. این استفاده میتواند در مراحل کار و به شیوههای متفاوت انجام شود. از فضاسازی کلاس ادبی گرفته تا اجرای خود کلاس و طرح ادبی از قصه میتوان استفاده بهینه کرد. باید توجه داشت که انتخاب قصه با در نظر داشتن هدف فعالیت ادبی بسیار مهم است. همین نکته اهمیت حاطه هر چه بیشتر مربی بر قصهها را نیز نشان میدهد. به علاوه توصیه میشود مربی هراسی از اجرای قصه نداشته باشد چرا که انواع متفاوت قصهگویی و قصهخوانی فضای باز و منعطفی را برای این فعالیت به روی مربی گشوده است.
در اینجا نکاتی برای استفاده مؤثرتر و کاربردی قصه در فعالیت ادبی با توجه به اهداف و نوع فعالیت ادبی مطرح میشود.
• جلسه اول کلاس ادبی جلسه آشنایی و پیوند مربی و عضو است و از آنجایی که قصه میتواند محفلی مناسب باشد برای جذاب عضو و ایجاد صمیمت و فضایی امن برای او.
• فضایی برای یک قصه کوتاه در نظر گرفته شود تا کلاس با لذت ادبی و سرگرمکننده شروع شود.
• در مرحله تقویت و پرورش حواس، انتخاب قصههایی با مضامینی که حواس پنج گانه در آنها پررنگ است مثل افسانه «دیگ مسی» کاربردی و مؤثر است. همچنین استفاده از ابزار؛ ابزار صوتی (برای تقویت حس شنوایی) و انواع تکنیکهای قصهگویی مثل قصه با کاردستی (تقویت حس لامسه)، قصه با تصویر (تقویت حس بینایی و توجه به جزئیات)، مفید واقع شود.
• مربی میتواند قصهای را نقل کرده و از اعضا بخواهد جزئیات فضای قصه را بازگو یا تصویر کنند. این کار میتواند به صورت فردی یا گروهی انجام شود. در این فعالیت ضمن سرگرم شدن کودکان، آنها لذت برده و برای نوشتن آماده شد و تخیلشان تقویت میشود.
• در کارگاههای داستان، قصهای با گفتوگوهای زیاد و متفاوت با لحن و زبان خاص شخصیتها انتخاب و اجرا شود و از نوجوانان خواسته شود تا فضاهای مشابهی را در قالب نوشتار تجربه کنند.
• در جهت پرورش تخیل کودکان، میتوان قصه تا نقطه حساسی مثل اوج داستان تعریف کرد و از اعضا خواست تا پایانهای متفاوتی برای آن ترسیم کنند.
• قصهای برای کودکان خوانده شود و از آن ها خواسته شود که هر کدام بخشی از قصه را بازگو کنند. این کار مهارت کلامی آنها را بالا برده و آنها را قصهپردازی و تجربه قصهگویی مهیا میکند.
5- نتیجهگیری
با توجه به بررسیهای انجام شده در این مقاله رابطه تنگاتنگ قصه و قصهگویی با فعالیت ادبی بهخصوص در کلاسهای ادبی- حضوری و کارگاه داستان دیده شد. به علاوه با مرور و بررسی اهداف فعالیت ادبی و قصهگویی و مقایسه آن همراستایی این دو فعالیت نشان داده شد. همانطور که در پیشنهادات نیز اشاره شد قصه به عنوان ابزار و تسهیلگیر فعالیت ادبی کارکرد بالایی دارد و میتوان از این فعالیت در جهت گسترش و تقویت فعالیت ادبی بهره برد.
منابع:
1٫ رایان، ساراکن، هنر قصهگویی برای کودکان، تهران: کیانا، 1381٫
2٫ رایت، اندرو، آموزش زبان به کودکان به شیوه قصهگویی، ترجمه نازنین نصرتی، تهران، امیرکبیر، 1384٫
3٫ رحماندوست، مصطفی، قصهگویی و راه و رسم، تهران، رشد، 1381٫
4٫ مرادحاصل، مهدی؛ آیتاله محمدپور، قصهگویی، قصهخوانی و شعر در مدارس دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی منادی تربیت، 1382٫
5٫ ناظمی، یحیی، ادبیات کودکان رویکردی بر قصهگویی و نمایش خلاق، تهران، چاپار، 1385٫
6٫ یوسفی، محمدرضا، قصه و قصهگویی، تهران، پیک بهار، 1386٫
7٫ عطاءاللهی، محبوبه، پله پله تا نوشتن (1)- جزوه کاری، مرکز آفرینشهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان تهران، 1384٫
8٫ عطاءاللهی، محبوبه، پله پله تا نوشتن (2)- جزوه کاری: مجموعه طرحهای ادبی تخیلی، مرکز آفرینشهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان تهران، 1384٫
9٫ مدیریت آفرینشهای ادبی، گام به گام تا نوشتن- جزوه کاری: روشهای آماده کردن کودکان و نوجوانان برای نوشتن، 1387٫
پینوشت:
[1]- مربی همراه با درست کردن یک کاردستی توسط کودکان داستانی را قصهای را تعریف میکند، بهتر است این داستان رابطهای با حس لامسه و زبری و نرمی داشته باشد.
[1]- یک تصویر یا تصاویر قصهای به کودکان نشان داده شود و از بچهها خواسته شود داستان تصاویر را بازگو کنند.