پژوهش یکی از مهم ترین ابزارهای بهسازی و توسعه نظام آموزشی است و تاریخ حکایت از نقش کارساز این ابزار در رشد نظام های آموزشی دارد. شناخت مسایل و مشکلات موجود، پیش بینی وضع آینده، تطبیق نظام آموزشی با نیازهای روز، هماهنگ ساختن نظام آموزشی با نیاز فراگیران و هزاران نیاز دیگر، همگی از طریق یک نظام پژوهشی کارآمد و پویا قابل حصول است.
در همین راستا ، نوع و سطح فعالیت های پژوهشی یکی از شاخص های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می شود. موفقیت در هر زمینه ای و توسعه هر سازمانی به گسترش فعالیت های پژوهشی بستگی دارد. در واقع پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر مجموعه ای به شمار می آید. بنابراین می توان گفت بدون انجام و توجه به فعالیتهای پژوهشی ، امور آموزشی و تربیتی نیز از پویایی و نشاط لازم برخوردار نخواهد بود .
زمینه سازی برای تفکر پژوهشی و نیز گسترش رویکرد پژوهش مدار در میان کودکان و نوجوانان مسلماً دستاوردها و نتایج بهینه ای را دربرخواهد داشت. مهمترین موردی که می توان در بحث فلسفه تربیتی وجود فعالیتهای تحقیقی به آن اشاره کرد ؛ این است که در گام اول با زمینه سازی مناسب و فراهم آوردن لوازم اندیشه، در حقیقت آزادی، استقلال و فرصت ها را به کودکان و نوجوانان تقدیم می کنیم چرا که متکی کردن آنان به خود و محدود کردن فرصت ها نمی تواند آنها را به انسان هایی اندیشه باز و فکر ورز تبدیل کند. کودکان و نوجوانان با تفکر پژوهشی علاوه بر موارد اشاره شده و در سایر امور و در محیط اجتماعی می توانند مشاهده عمیق نموده و از کنار هر چیز به سادگی عبور نکنند، پرسش2 کنند و برای پاسخ سؤالاتشان جست و جو کنند و متحیر شوند و از واقعه و رخداد و گمانه زنی های خود در پدیده های اطراف نتیجه گیری کنند. تقویت حس کنجکاوی، تقویت روحیه پرسشگری، تصمیم گیری های مناسب و واقع بینانه درمسایل بوجود آمده از دیگر مواردی است که می توان از آنها به عنوان دستاوردهای تربیتی فعالیت های تحقیقی برای نوجوانان یاد کرد.
تقویت خطرپذیری فکری و رویارویی با معماها، دادن مسئولیت ذهنی به کودکان و نوجوانان که به دنبال پاسخ بروند، آغاز تفکر پژوهشی است. ( پژوهشنامه آموزشی 115 ، ص23) خمیر مایه پژوهش همان فکر کردن است و تا سؤال نباشد فکری بوجود نمی آید زیرا در یک پژوهش زیبا که سنجیده و برخاسته از سؤال است ، خلاقیت هم هست . تقویت روحیه پرسشگری مکمل پرورش تفکر پژوهشی است . عمومی کردن پرسشگری و تقویت روحیه ی پژوهشی با رهایی از محدودیت ها و مقررات دست و پاگیر از مهمترین اقدامات جهت ساختن جامعه علمی به شمار می آید . در حقیقت یک راه بسیار مؤثر برای تشویق کودکان و نوجوانان به تفکر عمیق استفاده از رویکرد فلسفی پرسش کردن است .
فرانسیس بیکن می گوید : « آن کس که بسیار بپرسد ، بسیار خواهد آموخت و بسیار خشنود خواهد شد .» ( غنی،1389،ص20)
وقتی کودکان و نوجوانان در پی کنجکاوی و شوق دانستن به سؤالاتی می رسند ، بدون شک در پی جواب آن نیز خواهند بود که این مقدمه ای برای تفکر پژوهشی خواهد بود . همین پرسش ها باعث تفکر بیشتر کودکان و نوجوانان شده و به دانستن ، فهمیدن و آگاهی بیشتر می انجامد و به مرور زمان یاد می گیرند که برای رسیدن به حقایق و مفاهیم نباید نسبت به اتفاق ها و پدیده ها ی اطراف بی تفاوت باشند بلکه باید پرسش های متعددی در ذهن داشته و با روحیه ی نوگرا، پرسشگران خوبی باشند .
کلید ورود به هرفعالیت پژوهشی ، پرسش است . مهارت پرسشگری یکی از مهارتهای پایه و بنیادین فعالیتهای پژوهشی و خودآموزی محسوب می شود. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « علم قفلی است که کلید آن پرسش است. »
پرسش کردن همواره یک فرایند ذهنی اساسی برای معنا دادن به پدیده های جهان اطراف بوده است که مربوط به گروه خاصی از آدمیان نمی شود، نه تنها کودکان در زندگی روز مره خود پرسش های متفاوتی مطرح می کنند بلکه این امر شامل بزرگترها نیز می شود.
پرسش کردن ، نقش محوری در شناخت راه یادگیری و تبدیل شدن به یادگیرنده مادام العمر دارد. در دنیای فناوری، لازم است هر کسی مهارت پرسیدن سوال های منتقدانه درباره آنچه که می بیند، می خواند ومی شنود را داشته باشد . با طرح پرسش های کار آمد است که می توان تصمیم های آگاهانه و عاقلانه گرفت.
پرسش ها همواره باید هدف دار باشند. غالباً از پرسش می توان برای ارزشیابی میزان آموخته ها استفاده کرد. اما هدف های اختصاصی و گوناگون دیگری هم وجود دارند که در زیر فقط به تعدادی از آنها اشاره می شود.
- بر انگیختن علاقه یا کنجکاوی
- هدایت تفکر در مسیر معین
- به چالش کشاندن
- مرور آموخته ها
- سازماندهی یا هدایت انجام یک فعالیت
- تشویق برای تأمل بر یادگیری
- الگوسازی برای پرسش کردن و تفکر
- تشویق به طرح سوال های بیشتر
- برانگیختن حس جستجوگری ( گادینو،1388، ص 7)
وقتی طرح یک پرسش سبب درگیری کودکان با موضوع مشخص می شود و آنها را به پرسیدن سؤال های بیشتر یا چالش ایده ها برمی انگیزد ، طبعاً این توانایی را هم دارد که آنها را از آنچه می اندیشند ، به سطح بالاتری بکشاتد.
پرسش ها، جهان اطراف را برای انسان معنی دار می کنند. مثلاً با طرح پرسش هایی از قبیل : چگونه کار می کند؟ اگر کارها را در جهت عکس انجام بدهم چه اتفاقی می افتد؟ نویسنده چه پیامی را می خواهد به خواننده برساند؟ و... طبعاً عمق درک مفهوم مورد بحث زیادتر خواهد شد.
از ویژگی های عمده وشناخته شده ی کودکان و نوجوانان که در ذهن آنها نهاده شده ، برقراری ارتباط تنگاتنگ با دنیای خارج است . کودکان و نوجوانان نمی توانند بدون ارتباط ذهنی با دنیای پر رمز و راز اطراف خود آرام بگیرند و تصویرهای ذهنی خود را آشکار سازند . آنها مدام دنیای پیرامون خود را زیر ذره بین ذهنی و فکری می گذارند و به بازاندیشی می پردازند ، به نگرش های تازه خود دامن می زنند و به دنبال فهم و تفسیر آن ، «پرسش» می کنند . پرسش ها وجود آنان را پر می کنند .
برای پژوهش کودکان و نوجوانان و روشهای اجرایی آن باید براساس همین ویژگی برجسته و نیرو پذیر آنها تأکید کرد . از همین رو اولین و بایسته ترین روشهای پژوهشی کودکان و نوجوانان توجه به اندیشه ورزی های آنهاست ، چرا که ماهیت پژوهش ، برانگیختن توان « پرسش » و « پیدا کردن راه و روش جویا شدن پاسخ پرسش ها » است . هنوز نظریه ی نو یافته روان شناسان تربیتی مبنی بر اینکه « شکل پذیری شخصیت در دوران کودکی اتفاق می افتد » ، به قوت خود باقی است . این نظریه می گوید ، بذر پرسش در نهاد کودک کاشته شده است و لحظه به لحظه ، همراه با جسم او ، رشد می کند . کودک هرچه بزرگ تر می شود شوق و ذوق او به دانستن و فهمیدن بیشتر می شود تا به نادانسته های خود برسد . اسباب و راه و روش فرو نشاندن این شوق و ذوق ، پرسش های مداوم و پی در پی است ؛ راه و روشی که کودک را وادار به « پاسخ دادن به پرسش های او » می کند . پرسش ها از درون کودکان و نوجوانان می جوشد . پاسخ ها هم باید از « تلاش و کوشش» برآیند ، نه از طریق جواب دادن های آنی و فوری مربی ، یا اشاره و تکلیف به مراجعه به کتب منبع . آموزش پژوهش های کودکان و نوجوانان جز همین جوشیدن و کوشیدن هیچ چیز دیگری نیست . جوشیدن از درون و کوشیدن در برون . (رئوف،1387،ص16)
باید اجازه داده شود بچه ها در زمان و مکان خودشان به پژوهش های دلخواه بپردازند . شاید فقط لازم باشد به آنها ایده بدهیم . بگذاریم درباره موضوع های دل چسب کتاب ها فراتر از آنچه نوشته شده است ، تحقیق کنند . برای همه اینها فقط یک پرسش کافی است تا درون جوشی های فکر و ذهنشان را فعال کنیم .
فعالیت های گروهی کودکان و نوجوانان ، که در بسیاری از موارد می توانند رنگ و بوی « پژوهش » به خود بگیرند ، به مثابه کاشتن دانه در زمین فکر و اندیشه ی یادگیرندگان هستند ؛ فعالیت هایی که چگونه فکر کردن ، چگونه پرسش کردن ، چرا پرسش کردن و پیدا کردن راه و روش پاسخ ها برای پرسش ها را به کودکان و نوجوانان می آموزند و نه تنها آنها را از شیوه های سنتی حافظه ای دور می کنند ، بلکه عادت به تفکر ، پرسش و یافتن پاسخ را در ضمیرشان نهادینه می سازند . (رئوف،1387،ص18)
یک راه بسیار مؤثر برای وادار کردن عضو به تفکر عمیق تر، استفاده از رویکرد فلسفی پرسش کردن است. (گادینو،1388،ص 14 ) پرسش کردن به منزله هسته تحقیق علمی و غالباً بخش اصلی توضیح دادن هاست . طرح سؤال های هوشمندانه و تفکر برانگیز نقش بسزایی در پیشرفت یادگیری دارد. یا به عبارتی که قبلاً نیز اشاره شده ؛ اساس یادگیری پژوهش محور بر پرسشگری استوار بوده و به رشد مهارت های تفکر می انجامد . (غنی ، 1389 ، ص 61 )
برخورداری از مهارت های پرسش کردن ، کودکان و نوجوانان را یادگیرنده های موفق تری می کند ، زیرا بهتر می توانند مسائل خود را حل کنند و با ایجاد موقعیت های تازه ، باعث بروز تغییر شوند . با طرح پرسش های ماهرانه تر ، فرایندهای تصمیم گیری ، نگاه منتقدانه و به چالش کشاندن دانسته ها بهتر هدایت می شوند ، و مهم تر آنکه کودکان و نوجوانان با پرسش کردن ، به شرکت فعالانه تری در دنیای خود کشانده می شوند و جامعه ای آزادتر را برای خود پدید خواهند آورد . ( گادینو ، 1388 ، ص 8)
کودکان و دانشمندان سؤالات بسیاری می پرسند و می خواهند درباره جهان هستی بیشتر بدانند. عصاره سؤال های علمی حول محور سه نوع پرسش دور می زند : « چه ؟ » ، « چرا ؟ » و « چگونه ؟ » که هرکدام به دنبال نوعی جوابند . « چه » ساده ترین نوع را شرح می دهد . مثل « چه کتابی خریده ای ؟ » سؤال های نوع « چگونه » احتیاج به تحقیق و بررسی بیشتری دارند ، چون دارای نوعی فرایند هستند . مثل : « چگونه می توان پرنده ها را اهلی کرد ؟ » سؤال های نوع « چرا » بیشتر جنبه فلسفی دارند و در مورد چرایی مسائل و پدیده ها مطرح می شوند . این نوع سؤال ها به دنبال علت ها می گردند . برای مثال : « چرا گیاهان سبز هستند » و ... از آنجا که جوهره پژوهش ، سؤال های خوب و مناسب است باید برای شروع و ادامه فعالیت های پژوهشی کودکان و نوجوانان ، متناسب با موضوع پژوهش و سطح توانایی مخاطبان، سؤال های مختلفی را طراحی کرد. (غنی، 1389، ص 61 )
پرسش ها انواع بسیار گوناگونی از قبیل اساسی، فرعی، فرضی، مهم، برانگیزاننده ، بدیع، بی ارتباط و بی محتوا دارند. هدف سؤال تا حدود زیادی بر نوع آن اثر می گذارد.
یک نوع طبقه بندی بسیار کلی سؤال ها این است که آنها را به گروه « باز» و « بسته » تقسیم کنیم. وقتی سوال را بسته می گوییم که جواب آن ، جای بحث ندارد و مشخص است. در حالی که سوال باز، نیاز به تغییر دارد و پاسخ از پیش تعیین شده ای برایش وجود ندارد.
سؤال هایی که با « چه، چه موقع، چگونه، چه کسی و چرا » شروع می شوند، در قالب نتیجه، فرایند و عقیده قرار داده و طراحی می شوند. این پنج نوع سوال، زمینه ساز و نقطه شروعی برای عضو در سازماندهی افکار خود است و در مواردی به کار می آیند که می خواهند گزارش یا شرحی را بنویسند.
پرسش های مربوط به نتیجه، فرایند و عقیده:
نتیجه : سوال های چه، چه موقع و چه کسی: ایده های کلیدی، واقعیت ها
فرایند : سوال های چگونه، که به مراحل انجام یک پدیده اشاره می کنند.
عقیده : سوال های چرا، که روابط علی را در نظر می گیرند و نیاز به توضیح دارند. ( گادینو، 1388، ص 9)
در این میان برای تقویت روحیه پرسشگری در بین کودکان و نوجوانان راهکارهای زیر را می توان مورد بررسی قرارداد ؛
مربی که هنر پرسش کردن دارد ، اعضا را از لحاظ فکری و گاهی عاطفی تحت تاثیر قرار می دهد. پرسش ها، محرک بحث کردن و فکر کردن واقع می شوند و در زمینه های شناختی به اعضا کمک می کنند. برای آنکه پرسش ها مناسب و اثرگذار باشند:
- چند پرسش را از قبل طراحی کنید. روی پرسش های چالش بر انگیز بیش تر متمرکز شوید. با این کار اعضا برای رسیدن به اعتماد به نفس آماده می شوند.
- به جای آنکه تعداد زیادی پرسش بسته و از نوع تستی مطرح کنید ، روی چند پرسش باز متمرکز شوید.
- هر بار فقط یک پرسش را مطرح کنید.
- به اعضا فرصت پرسش کردن بدهید. به عنوان مثال ؛ می توانید جسم یا شیئی را روی میز قرار داده و از آنها بخواهید درباره آن شی سؤال بنویسند و یا درباره آن پرسش کرده و بحث کنند.
- به اعضا فرصت فکر کردن بدهید. یادتان باشد که آنان ، دیرتر از ما پاسخ ها را می یابند.
مربی با آنچه می گوید، واکنشی که دربرابر پاسخ و یا پرسش عضو نشان می دهد ، استفاده از سکوت، پذیرش و تصحیح پرسش ها و نوع برخورد اعضا با سؤال ، می تواند آنان را به پرسیدن سؤال ترغیب نماید.
مثال: مربی : این لیوان چه سوالی در ذهن شما ایجاد می کند؟
عضو: جنس لیوان بر طعم آبی که از آن می نوشیم تاثیر دارد؟
مربی: سوال بسیار جالبی است، آیا کسی جواب را می داند؟
در برخی موارد انتظار می رود مربی باید بپرسد و عضو جواب بدهد. اما باید به گونه ای باشد که مربی و اعضا، هر دو ، هم بپرسند و هم جواب بدهند. برای اعضا پاسخگو بودن در برابر دوستان و به ویژه ، به بحث کشاندن پاسخ آنان را باید مهم شمرد. راهنمایی از طریق انجام فعالیت، می تواند باعث شود که عضو با زبان مناسب برای شکل دادن به پاسخ های خود آشنا شود و از صحبت های مشاجره ای دوری کند.
کمک کردن به عضو در مرور پاسخ هایی که به یک پرسش بحث برانگیز داده می شود روش خوبی است.
پرسش ها در چنین محیطی به موضوعات بسیار مختلفی مربوط می شوند که بر زندگی ما اثر می گذارند. اعضا یاد می گیرند که بعضی از مسائل را می توان حل کرد، برخی به طور موقتی قابل حل اند و بعضی، راه حلی ندارند. نمونه پرسش های بحث برانگیز از این قبیل هستند.
- آیا همه جانداران صاحب عقل اند؟
- آیا گفتن « متأسفم » به این معناست که رفتار نامناسب باید فراموش شود؟
- آیا با همه مردم باید به مساوات رفتار شود؟
- خردمند بودن یعنی چه؟
روش هایی برای تشویق اعضا به سؤال پرسیدن:
- وقتی اعضا سؤال می کنند با دقت و با دید مثبت به حرف های آنان گوش بدهیم. اظهار نظر مثبت مربی و همچنین، خواستن پاسخ از اعضای دیگر، می تواند کارساز باشد.
- می توانیم از اعضا بپرسیم: با انجام این فعالیت، چه نوع سوالاتی در ذهن شما پیدا شد؟ از این متن چه سؤالاتی دارید؟ از توجه و یا نگاه کردن به این وسیله یا شی چه سؤالاتی در ذهن شما پیدا می شود؟
- با پرسش کردن از اعضا که چه سؤال هایی دارند، موضوع تازه را شروع کنیم و سپس درضمن انجام فعالیت به آنها رجوع کنیم.
- پرسش های اعضا را در خصوص یک وسیله یا یک شی خاص جمع کنیم، سپس آنها را براساس اینکه کدام ها را می توان فوراً پاسخ داد و کدام ها نیاز به جستجو و بحث دارند ، تقسیم کنیم.
- سؤال های فکری، از این قبیل ارائه دهیم: به نظر شما نویسنده چه چیز را می خواهد بگوید؟ به نظر شما مخترع از اختراع این وسیله چه هدفی داشته است؟
- از بازی ها و فعالیت هایی که با ورود در آنها مهارت اعضا در طرح سؤال زیاد می شود استفاده کنیم.
از هر پدر و مادری که بپرسید ، به شما خواهد گفت که فرزندانشان سؤال های زیادی و گاه پیچیده ای می پرسند. اما ممکن است این کار را در برخورد با دیگران و یا مدرسه نکنند. با استفاده از نکات زیر، می توانیم اعضا را به سؤال پرسیدن تشویق کنیم.
- پرسش های خود را گوناگون و جالب کنیم.
- در ضمن اجرای فعالیت جایی برای سؤال پرسیدن منظور کنیم.
- به جای طرح سؤال می توانیم جواب ها را به اعضا بگوییم و از آنان بخواهیم برای آن جواب ها سؤال طرح کنند.
- پرسش هایی را که توسط اعضا پاسخ داده شده اند، در فضای مرکز و در معرض دید آنان نصب کنیم.
- از پرسش های اعضا برای بحث استفاده کنیم.
- سؤال هایی را مطرح کنیم که اعضا باید در خارج از مرکز آنها را بررسی کنند.
- با پرسش ها ، بازی ترتیب بدهیم. یا به عبارتی دیگر از فعالیت های تلفیقی در این خصوص استفاده نمایید.
نتیجه :
پژوهش از« پرسش » آغاز می شود . پرسش اساس پژوهش بوده و موفقیت هر پژوهشی منوط به نحوه ی پرسشگری است . مهارت پرسشگری یکی از مهارتهای پایه و بنیادین فعالیتهای پژوهشی و خودآموزی محسوب می شود . بدون تردید اگر درباره آنچه می بینیم، می شنویم یا می خوانیم ، چیزی نپرسیم ، نمی توانیم مسائل خود را حل کنیم، تصمیم های عاقلانه بگیریم و تغییر بوجود آوریم. در عصر اطلاعات امروزی، از هر زمان دیگر مهم تر آن است که بتوانیم درباره آنچه مناسب، درست و با ارزش است تصمیم بگیریم.
عمومی کردن پرسشگری و تقویت روحیه پژوهشی از مهمترین اقدامات جهت ساختن جامعه علمی به شمار می آید ، از این دریچه می توان به فردایی علمی تر دست یافت که بهتر از امروز باشد و به جاست که راه رسیدن به آینده ای درخشان در پرتو پژوهش را باز کنیم تا بتوانیم دست های هدایت گر را در دست های طالبش قرار دهیم.
حسین یوسفی
کارشناس آموزش و تحقیقات، کارشناس فرهنگی
کانون استان اردبیل
منابع :
گادینو، سالی . پرسش کردن . ترجمه حسین دانش فر.تهران : فاطمی ، 1388
رئوف ، علی . پژوهش های دانش آموزی. رشد- مدیریت مدرسه 58 ، 1387
غنی ، رضا . جزوه اصول و قواعد فعالیت های پژوهشی کودکان و نوجوانان ، کانون پرورش فکری ( مدیریت پژوهش ) ، 1389
پژوهشنامه آموزشی ، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش 115، 1387
یوسفی ، حسین . جزوه شیوه نامه کارگاه پرورش مهارت پرسشگری مراکز استان اردبیل ، 1389